Chełm niewątpliwie należy do tych miejscowości, których nie można pominąć w podróży po wschodnich rubieżach naszego kraju. Leży on na skraju Pagórów Chełmskich, niewielkiego mezoregionu geograficznego, zaliczanego do Polesia Wołyńskiego. Obszar charakteryzuje się specyficzną rzeźbą terenu, łączącą krajobraz nizinny z elementami wyżynnymi. Charakterystycznym elementem są liczne wzgórza kredowe typu wyspowego, poprzedzielane rozległymi i często podmokłymi dolinami. Tutejsze pokłady kredy należą do największych złóż tego surowca na terenie Polski. Przez miasto przepływa rzeka Uherka, będąca dopływem Bugu oraz rzeczka Janówka. W niedużej odległości od niegoznajduje się Chełmski Park Krajobrazowy. Fragment jego otuliny wchodzi nawet w granice miasta.
Chełm to miasto pogranicza wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny, będące w przeszłości miejscem współistnienia wielu narodowości, wyznań i kultur. Od średniowiecza na ziemi chełmskiej mieszkali prawosławni, katolicy i żydzi. W wiekach późniejszych wyznaniowo-kulturową mozaikę uzupełnili protestanci i grekokatolicy.
Jego początki sięgają wczesnego średniowiecza. W epoce pierwszych Piastów region związany był z Grodami Czerwieńskimi, obszarem spornym między Rusią i Polską. W 981 roku chełmski gród został opanowany przez księcia kijowskiego Włodzimierza I Wielkiego z dynastii Rurykowiczów i od tego czasu do XIV wieku był pod zwierzchnictwem księstw ruskich. W XIII wieku ziemia chełmska weszła w skład Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, którego najwybitniejszy władca książę Daniel Romanowicz wybudował w Chełmie monumentalny zamek. Budowla stała się główną siedzibą władcy, obdarzonego w 1253 roku tytułem króla Rusi. Po długoletnich walkach między Litwą, Węgrami i Polską, pod koniec XIV wieku ziemia chełmska została włączona w skład państwa polskiego. Aktu inkorporacji dokonała osobiście królowa Jadwiga w 1387 roku. Natomiast jej mąż król Władysław II Jagiełło doprowadził do formalnej lokacji miasta, nadając mu w 1392 roku prawo magdeburskie. Chełm należał do ważnych ośrodków Polski Jagiellonów, a w mieście rezydowało wielu dostojników świeckich i duchownych. Od XIII wieku miasto było siedzibą biskupa prawosławnego, a w XV wieku na trwałe ukształtowało się chełmskie biskupstwo łacińskie. Po unii brzeskiej diecezję prawosławną przekształcono w unicką, która przetrwała do 1875 roku.
Rozwój miasta został przerwany w XVII wieku. Oddziały kozackie, szwedzkie i moskiewskie, wkraczające do Chełma w trakcie licznych wojen, dokonały ogromnych zniszczeń. W roku 1648 miasto zostało spalone przez wojska Bohdana Chmielnickiego. W czasach Augusta III Sasa dzięki pewnej stabilizacji ufundowano istniejące do dzisiaj główne świątynie miasta. W czasach insurekcji kościuszkowskiej, w pobliżu Chełma w czerwcu 1794 roku w starciu z Rosjanami poniósł klęskę korpus gen. Józefa Zajączka. Po upadku państwa polskiego Chełm znalazł się pod władzą Austrii, następnie Księstwa Warszawskiego i w końcu - Rosji. Były to niezwykle trudne czasy, bo pełne walki i męczeństwa. Symbolem tego okresu jest los unitów, walczących o zachowanie swej wiary. Równie dramatyczny wymiar miały walki w okresie Powstania Styczniowego, które w okolicach Chełma przybrały szczególnie intensywny charakter. W końcowym etapie swoich rządów Rosjanie powołali odrębną gubernię chełmską, która po wyłączeniu z Królestwa Polskiego weszła bezpośrednio w skład imperium rosyjskiego.
W 1915 roku miejsce zaborców rosyjskich zajęli okupanci austriaccy. Nowe porządki pozwoliły na rozwój polskiego, a także żydowskiego i ukraińskiego życia społecznego i kulturalnego. Wielokulturowy charakter miasta został utrzymany po odzyskaniu niepodległości przez Polskę. Przez cały okres międzywojenny Chełm był miastem, w którym działało wiele organizacji polskich, żydowskich i ukraińskich.
Chełm był bardzo znaczącym ośrodkiem kultury żydowskiej. Obecność Żydów w mieście jest udokumentowana od roku 1442. Ale pierwsi żydowscy kupcy pojawili się w Chełmie wcześniej. W XV wieku chełmscy Żydzi kupili od dominikanów podupadły kościół i przebudowali go na swoją bożnicę. Z Chełma pochodził sławny reb Juda Aron, rabin Lublina, Chełma i Bełżca oraz jego syn Eliasz Baal Szem. Nauczycielami w znanej chełmskiej jeszywie byli m.in. Symeon Auerbach i Eliasz ben Salomon Zalman (1720-1797), zwany Gaonem z Wilna. Rabinem w latach 1606-1615 był Samuel Eliezer ben Judah Edels. W roku 1648 w czasie powstania Chmielnickiego kozacy wymordowali prawie wszystkich Żydów. Kahał reaktywowano po 1660 roku. W XVIII wieku nastąpił rozwój handlu i rzemiosł, silne wpływy na gminę chełmską wywarł chasydyzm. W następnych latach wzrastała ilość ludności żydowskiej, która w przededniu II wojny światowej stanowiła ponad 44% mieszkańców miasta. Istniały tu 2 synagogi i 2 domy modlitwy, blisko 50 chederów, ukazywało się 5 gazet żydowskich. Warto dodać, że z Chełmem związana jest tradycja humoru żydowskiego.
Wojna brutalnie wstrząsnęła sztetlem. Prześladowania Żydów zaczęły się już w grudniu 1939, kiedy Niemcy dokonali deportacji części żydowskiej gminy Chełma do Sokala w sowieckiej strefie okupacyjnej. W 1941 roku utworzono w mieście getto, które zlikwidowano w następnym roku. Masową deportację do obozu zagłady w Sobiborze przeżyli tylko nieliczni. Opuścili oni Chełm wkrótce po wojnie, kończąc tym wielowiekową historię Żydów w Chełmie.
W czasie okupacji w Chełmie funkcjonował również olbrzymi obóz jeniecki (Stalag 319), w którym zginęły tysiące żołnierzy polskich, rosyjskich, angielskich, belgijskich, włoskich i wielu innych narodowości. Działaniom okupantów próbowały się przeciwstawić rozbudowane struktury konspiracyjne, głównie Armii Krajowej. Lata wojny i okupacji doprowadziły także do kulminacji konfliktu polsko-ukraińskiego. Jedną z głównych organizacji zabiegających o realizację swojej wizji niepodległego państwa ukraińskiego, w którego skład miały wchodzić także tereny tzw. Zakierzońskiego Kraju była Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), której zbrojnym ramieniem była Ukraińska Powstańcza Armia (UPA). Wkrótce doszło do czystki etnicznej dokonanej na obywatelach polskich, której najdrastyczniejszym przykładem była rzeź na Wołyniu, której ofiarą padło około dokonana na około 60 tysięcy Polaków oraz podobna operacja w Małopolsce Wschodniej, która pochłonęła równie wielką liczbę ofiar. Wszystkie te wydarzenia odbywały się w bezpośrednim sąsiedztwie Chełmszczyzny. Tysiące ocalałych po pogromach Polaków z Wołynia szukało w latach 1943-1944 schronienia w Chełmie.
Dramatyczne wydarzenia II wojny światowej zmieniły charakter miasta. Wraz z wymordowaniem ludności żydowskiej oraz usunięciem współpracujących z Niemcami Ukraińców, miasto stało się jednolite pod względem narodowym i jedynie materialne ślady świadczą o jego wielokulturowej przeszłości.
Podczas pobytu w Chełmie warto także zwiedzić tzw. Podziemia Kredowe - zabytkową kopalnię kredy stanowiącą unikatową pozostałość górnictwa kredowego w Europie. Znajdujący się w niej wielopoziomowy kompleks korytarzy i komór powstał w wyniku wielowiekowej eksploatacji kredy piszącej, której złoża znajdują się pod powierzchnią miasta.
