Tomaszów Lubelski jest miastem w województwie lubelskim, położonym nad rzeką Sołokiją na pograniczu Roztocza i Grzędy Solskiej. Jest to bardzo dobry punkt wypadowy na Roztocze.
Geneza miasta związana jest z rodem Zamoyskich. Na początku XVII wieku na gruntach wsi Rogóźno, nad rzeką Sołokiją, powstała osada zwana według tradycji Jelitowem (nazwę swą wzięła od herbu Zamoyskich - Jelita). Niewątpliwie głównym pomysłodawcą przedsięwzięcia był kanclerz wielki koronny, twórca ordynacji zamojskiej Jan Sariusz Zamoyski (1542-1605). W 1613 roku osada otrzymała nazwę Tomaszów na cześć syna Zamoyskiego - Tomasza.
Zabudowa przyszłego miasta skupiała się wokół dużego kwadratowego rynku. Mając na względzie cele obronne, osada otoczona została wałami ziemi. Jej położenie miało kapitalne znaczenie dla dalszego rozwoju. Wiódł tędy ważny szlak handlowy z centrum Rzeczypospolitej na jej południowo-wschodnie kresy.
W maju 1621 roku Tomasz Zamoyski nadał osadzie miejski przywilej lokacyjny. Ustrój wewnętrzny nowo powstałego miasta opierał się na prawie magdeburskim. Dokument ten został zatwierdzony przez króla Zygmunta III Wazę dnia 7 października 1621 roku. Władca nadał miastu także bardzo ważny przywilej, prawo składowania soli. Kolejne przywileje nadawane miastu, a także wszechstronna opieka i protekcja fundatora, powodowały bardzo prężny i szybki jego rozwój. Istniały tu liczne cechy rzemieślnicze, między innymi cech kowali, garncarzy, stolarzy, stelmachów, kaletników. Około roku 1630 miasto liczyło już blisko 4 tysiące mieszkańców. Pomyślny rozwój Tomaszowa w połowie XVII wieku przerwały wojny, prowadzone przez Rzeczpospolitą z wojskami Bohdana Chmielnickiego i ze Szwedami. Wojska kozackie i szwedzkie grabiły miasto i mordowały jego mieszkańców. Do wyludnienia przyczyniały się także epidemie zwane w owych czasach "morowym powietrzem".
W drugiej połowie XVII wieku ogromny zamęt i zniszczenie spowodowały w ordynacji zamojskiej walki o sukcesję między pretendentami do dóbr ordynacji, po bezpotomnej śmierci trzeciego ordynata, znanego z kart sienkiewiczowskiej Trylogii Jana „Sobiepana” Zamoyskiego (1627-1655), wojewody sandomierskiego i kijowskiego, podczaszego i krajczego wielkiego koronnego. W roku 1676 starosta jasielski - Tomasz Brodecki wykorzystując powstałą sytuację, najechał i splądrował Tomaszów. W drugiej połowie XVIII wieku wyniszczona i osłabiona Rzeczpospolita uległa sąsiednim mocarstwom - Rosji, Prusom i Austrii. Tomaszów znalazł się w zaborze austriackim. W roku 1775 wielki pożar zniszczył znaczną część miasta. Pod koniec XVIII wieku kolejni ordynaci, Andrzej i jego syn Aleksander, podjęli próbę odnowy ekonomicznej dóbr ordynackich. W okresie wojen napoleońskich Tomaszów po 1809 roku znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, zaś po kongresie wiedeńskim w 1815 roku wszedł w skład zależnego od Rosji Królestwa Polskiego. W latach 1794-1830 w Tomaszowie istniała znana wytwórnia fajansów.
Wiek XIX to okres wielkich powstań narodowych, w których tomaszowianie brali czynny udział. W Powstaniu Listopadowym tworzono tu pułk ochotników pod nazwą "Złota Chorągiew Wolności". Podczas Powstania Styczniowego działały w mieście terenowe władze powstańcze tzw. Tomaszowski Rząd Narodowy.
W roku 1866 Tomaszów przestał być prywatnym miastem ordynacji, zaś w roku następnym miasto stało się siedzibą władz powiatowych. Do wybuchu I wojny światowej Tomaszów funkcjonował, jako lokalny ośrodek administracji oraz garnizon wojsk cesarskich. Podczas I wojny światowej, w roku 1915 pod Tomaszowem doszło do bitwy wojsk rosyjskich, dowodzonych przez gen. Władimira Apołłonowicza Ołochowa (1857-1919), z wojskami austriackimi, którymi dowodził feldmarszałek August von Mackensen (1849-1945). W roku 1921 Tomaszów odwiedził marszałek Józef Piłsudski, który dekorował tutaj pułk kawalerii za udział w wojnie polsko-bolszewickiej.
W okresie II Rzeczypospolitej miasto zaczęło się rozwijać gospodarczo i kulturalnie, wzniesiono nowe budowle takie jak: budynek gimnazjum, gmach sejmiku powiatowego, hale targowe, rozbudowano szpital miejski. W mieście działały towarzystwa społeczno-kulturalne, wychodziła także gazeta samorządowa "Ziemia Tomaszowska". Okres II wojny światowej odcisnął krwawe piętno na Tomaszowie. Już 7 września 1939 roku samoloty niemieckie zbombardowały miasto, zaś w dniach 17-20 września 1939 roku połączone armie "Lublin" i "Kraków", dowodzone przez gen. Tadeusza Ludwika Piskora (1889-1951), stoczyły w rejonie Tomaszowa bitwę z okrążającymi je wojskami niemieckimi. Okrążenia nie dało się przełamać i wobec dużych strat oraz braku amunicji oddziały polskie skapitulowały. Spieszące z odsieczą wojska Frontu Północnego dowodzone przez gen. Stefana Dąb-Biernackiego przybyły za późno i po trwających od 22 do 27 września walkach także skapitulowały. Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim była drugą po bitwie nad Bzurą wielką batalią kampanii wrześniowej. Nastał dla Tomaszowa długi okres okupacji. Mieszkańcy wzięli czynny udział w walkach w obronie, wysiedlanych przez Niemców, wsi Zamojszczyzny. Doszło do otwartych bitew z Niemcami w 1942 roku pod Wojdą, zaś w 1943 roku pod Zaborecznem. Tomaszowscy partyzanci uczestniczyli także w wielu akcjach dywersyjnych, a także w walkach z oddziałami UPA w obronie pacyfikowanych przez nacjonalistów ukraińskich miejscowości polskich. W czasie okupacji hitlerowcy wymordowali około połowy mieszkańców miasta - w przeważającej mierze pochodzenia żydowskiego. Tomaszów poniósł także ogromne straty materialne. 21 lipca 1944 roku, po ciężkich walkach z Niemcami miasto zajęły oddziały 23 Armii Gwardii I Frontu Ukraińskiego. W walce o miasto uczestniczyło także zgrupowanie AK pod dowództwem W. Szczepankiewicza "Drugaka". Nowe władze rozpoczęły rządy od wprowadzenia nowych porządków, przede wszystkim politycznych. Przystąpiono do walki z przeciwnikami ideologicznymi. W latach 1944-1956 funkcjonowało w Tomaszowie więzienie NKWD i UB zwane "Smoczą Jamą", do którego trafiali często byli żołnierze AK i BCh. Po wojnie miasto odbudowano, a jego rozbudowa miała miejsce w latach 60. i 70. XX wieku - w okresie tym nastąpił znaczny rozwój Tomaszowa.
Oprócz zabytków Tomaszowa, które przedstawiam na zdjęciach warto także obejrzeć budynek jednej z synagog oraz dawny cmentarz żydowski, na którym zachowało się około 30 nagrobków i dwa ohele.
