Podróż Lubelszczyzna

Zanim dojedziemy z Warszawy do Lublina, warto przystanąć na chwilę w Kurowie, by obejrzeć zabytkowy późnorenesansowy kościół p.w. Narodzenia Błogosławionej Dziewicy i Św. Michała.

Jego początki sięgają XII wieku. Bywa on identyfikowany z wymienionym w kronice Galla Anonima castrum Galli. Pierwsza pewna wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1185 i znajduje się w dokumencie księcia mazowieckiego Leszka Bolesławowica (1162- 1186). Mówi ona o istnieniu tutaj kościoła pod wezwaniem św. Idziego. Około 1330 został zbudowany tu gród, który został potem nadany przez króla Władysława I Łokietka Kurowskim. Lokacja Kurowa na prawie magdeburskim nastąpiła w roku 1442. Kurów stał się miastem, którym był do 1870 roku. (w latach 1456-1465 był nawet siedzibą powiatu). W roku 1783 w miejscowości powstała szkoła parafialna, którą założył późniejszy marszałek wielki litewski Roman Ignacy Franciszek Potocki (1750-1809), a prowadził jezuita ksiądz Grzegorz Piramowicz (1735-1801). Po III rozbiorze Polski miasto znalazło się w zaborze austriackim, a w latach 1809-1815 było w granicach Księstwa Warszawskiego. Po epoce napoleońskiej weszło w skład Królestwa Polskiego. W marcu 1831 roku, w czasie Powstania Listopadowego, pod miejscowością stoczono zwycięską bitwę, w której oddziały gen. Józefa Dwernickiego (1779-1857) pokonały Rosjan. Zwycięska potyczka miała miejsce pod Kurowem również w styczniu 1863 roku, podczas następnego powstania - Styczniowego. Później był tu organizowany obóz powstańczy. W ramach represji po stłumieniu Powstania Kurów utracił prawa miejskie w 1870 roku. Na początku sierpnia 1915 roku pod Kurowem armia Niemiec i Austro- Węgier toczyła ciężkie walki z wojskami rosyjskimi. Pamiątką po tych wydarzeniach jest zabytkowy cmentarz wojenny. Następna wojna także nie oszczędziła Kurowa. 8 września 1939 roku miejscowość została zbombardowana przez Luftwaffe, w wyniku czego zginęło wielu mieszkańców i przebywających tu żołnierzy, a zabudowa centrum padła pastwą pożaru. Tydzień później Kurów został zajęty przez wojska niemieckie. W czasie okupacji w rejonie Kurowa działały oddziały partyzanckie AK, BCh i AL. Za udzielaną im pomoc Niemcy w publicznej egzekucji w 1944 roku zamordowali kilkudziesięciu mieszkańców miejscowości. Po wojnie, przez wiele lat miejscowość była znanym ośrodkiem futrzarskim, którym pozostała do dziś.

Do czasów II wojny światowej Kurów był też znaczącym ośrodkiem życia mniejszości żydowskiej. Właściwie - społeczności żydowskiej, gdyż tuż przed wybuchem wojny Żydzi stanowili większość mieszkańców Kurowa (ca 57%). Pierwsza wzmianka o mieszkających tu Żydach pochodzi z 1548 roku. Od XVII wieku istniała gmina, a społeczność żydowska miała tu synagogę (zniszczoną w wyniku wspomnianego wyżej nalotu Luftwaffe we wrześniu 1939 roku) i dwa cmentarze. Wielu żydowskich mieszkańców miasta zostało zabitych przez wojska hetmana Stefana Czarnieckiego w 1656 roku. Kres społeczności żydowskiej w Kurowie położyła II wojna światowa. W sierpniu 1942 Niemcy utworzyli tu getto, które istniało do listopada tegoż roku. Po jego likwidacji mieszkańców wywieziono do obozu zagłady w Sobiborze. Wojnę przeżyli nieliczni. Nie ocalały też, niestety żadne judaica.

Warto dodać, że z Kurowa pochodzi były I sekretarz KC PZPR, premier, przewodniczący WRON i późniejszy prezydent PRL i RP - generał Wojciech Jaruzelski.

Markuszów dawniej zwany też Markuszewem to wieś położona nad rzeką Kurówką w powiecie puławskim, przy szosie Warszawa-Lublin. Liczy około 1600 mieszkańców. Nazwa miejscowości pochodzi od rodu Markuszewskich, pierwotnych właścicieli.

Wieś wzmiankowana jest w dokumentach z 1317 roku. Już wtedy była ona w posiadaniu protoplastów rodu Firlejów. W roku 1330 została lokowana na prawie magdeburskim, a około roku 1550 uzyskała prawa miejskie. Markuszowska gałąź rodu Firlejów władała Markuszowem do początku XVI wieku, kiedy to po wygaśnięciu tej gałęzi rodowej na Katarzynie Kazanowskiej, sędzinie łukowskiej, majątek przeszedł do głównej linii Firlejów, będących jednym z najmożniejszych rodów rycerskich pomiędzy Wisłą a Bugiem. W II połowie XVII wieku powstanie Chmielnickiego, potop szwedzki oraz liczne najazdy zagonów tatarskich, przyczyniły się do zrujnowania miasta leżącego przy głównym trakcie. Wraz z upadkiem znaczenia Markuszowa skończyło się też władanie nim przez ród Firlejów. Ostatnim jego przedstawicielem był bowiem zmarły po roku 1667 kasztelan lubelski Jan Firlej. Kolejnym właścicielem Markuszowa był nie kto inny tylko sam król Jan III Sobieski. Nowy właściciel starał się o to aby Markuszów powrócił do dawnej świetności i bardzo dbał o jego rozwój. Po śmierci króla Jana włości markuszowskie należały do jego syna Jakuba. Następną właścicielką dóbr Sobieskich została córka Jakuba, Maria Karolina. Po jej śmierci w 1740 roku, włości Sobieskich dostały się w ręce Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki". Dobra markuszowskie prawdopodobnie należały początkowo do Stefana Humieckiego, później otrzymała je w posagu jego córka Izabella wydana za mąż za Jana Małachowskiego. Ich syn Jacek Małachowski sprzedał Markuszów w 1765 roku Kajetanowi Hryniewieckiemu. Był to znaczny i zasłużony dla regionu człowiek, jako ostatni wojewoda lubelski przed rozbiorami, pełnił tę funkcję w latach 1782-1795. Za jego czasów Markuszów przeżywał intensywną rozbudowę i modernizację. W roku 1799 właścicielem dóbr markuszowskich został Rafał Amor hrabia Tarnowski, który kupił je od Ignacego Hryniewieckiego. W latach następnych Markuszów miał kolejnych właścicieli: w roku 1832 nabyli go Zbyszewscy, w roku 1871 - Dobrzelewscy, po nich - Zofia Wernicka i ostatni właściciel - Bohdan Broniewski. Po parcelacji w 1938 roku Broniewscy zachowali park po byłym pałacu i inne nieruchomości do reformy rolnej po II wojnie światowej, kiedy i tego ich pozbawiono. 

Markuszów zaznaczył swe istnienie podczas wszystkich powstań narodowych. W czerwcu 1794 roku zgrupowały się tu wojska powstańcze pod dowództwem gen. Józefa Zajączka. Generał Józef Dwernicki w marcu 1831 roku rozbił w Markuszowie silny rosyjski korpus dowodzony przez pułkownika Tuchaczewskiego. W czasie Powstania Styczniowego na terenie gminy Markuszów stoczono wiele potyczek. Markuszów ucierpiał także podczas działań wojennych I wojny światowej. We wrześniu 1939 roku naloty niemieckie poważnie zniszczyły osadę. W roku 1942 Niemcy zlikwidowali natomiast społeczność żydowską, która stanowiła wówczas nieco ponad połowę ludności Markuszowa. Część Żydów została wywieziona do Sobiboru, a część zabita na miejscu. Niemcy zdewastowali wówczas także miejscowe kirkuty i zniszczyli synagogę. Do dziś zachowały się resztki jednego z tych cmentarzy (około 30 macew i fragmenty muru).

W czasie okupacji na terenie gminy bardzo aktywnie działał ruch oporu a zwłaszcza BCh i AK.

Włodawa leży w południowej części Podlasia nad Bugiem i Włodawką, tuż przy granicy z Białorusią. Początki Włodawy nie są znane. We wczesnym średniowieczu istniał tu prawdopodobnie gród, należący do sieci lechickich Grodów Czerwieńskich. Po raz pierwszy Włodawę wspomina ruski kronikarz w Kronice Halicko-Wołyńskiej z racji pobytu tutaj kniazia Daniela, który przybył w te strony wraz z synem po najeździe Tatarów w roku 1241. W latach 1446-1447 pograniczne obszary wraz z Włodawą zostały włączone do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a rzeką Włodawką przebiegała w tej okolicy granica między Polską, czy jak wtedy mówiono - Koroną, a Litwą. W roku 1475 książęta Michał i Aleksander Sanguszkowie przejęli dobra włodawskie drogą zamiany z królem Kazimierzem Jagiellończykiem. Odtąd na ponad sto lat Włodawa stała się siedzibą rodu Sanguszków. Sanguszkowie obok grodu we Włodawie wznieśli zamek drewniany i zadbali o gospodarczy rozwój osady, która z uwagi na nadbużańskie położenie stała się ośrodkiem handlowym i tranzytowym. W początkach XVI wieku właścicielem dóbr włodawskich został książę Andrzej Sanguszko, staraniem którego Włodawa około roku 1534 otrzymała prawa miejskie, potwierdzone w 1540 roku .Po lokacji miasta, do Włodawy zaczęli coraz liczniej sprowadzać się Żydzi. Aktywizowali oni handel i spław towarów Bugiem i Wisłą. W roku 1596 właścicielem Włodawy został Andrzej Leszczyński, wojewoda brzesko- kujawski, protestant. W sposób niejako naturalny Włodawa stała się wkrótce silnym ośrodkiem protestantyzmu. W 1624 roku wzniesiono tu szkołę i zbór kalwiński, który czynny był do 1698 roku. Ważnym wydarzeniem był zwołany do Włodawy w roku 1634 synod kalwiński, na który przybyli delegaci z całej Rzeczypospolitej w celu ustalenia jednolitych form obrzędowych. Rządy Leszczyńskich sprzyjały dynamicznemu rozwojowi miasta. Osiedlali się tutaj innowiercy z Czech, Moraw i Śląska, którzy przyczynili się do intensywnego rozwoju rzemiosła. W roku 1648, wracające spod Zamościa kozacko- tatarskie wojska Bohdana Chmielnickiego i Tuchaj-beja zajęły i spustoszyły Włodawę, mordując znaczną część mieszkańców. W dziewięć lat później akty barbarzyństwa powtórzyły wojska szwedzkie.

XVII wieku dobra włodawskie przejął Rafał Leszczyński, ojciec późniejszego króla Stanisława. Jako żarliwy katolik, zlikwidował kalwiński zbór i szkołę, budował też nowe obiekty, lecz niebawem zadłużył się zbytnio i sptrzedał Włodawę Ludwikowi Konstantemu Pociejowi, późniejszemu hetmanowi polnemu litewskiemu. Pociej sprowadził do Włodawy paulinów z klasztoru na Jasnej Górze, budował im klasztor, przyobiecał budowę okazałej świątyni. Jego planom przeszkodziły wojny. Od Pociejów miasto nabył następnie Jerzy Flemming, a przez małżeństwo jego córki Izabeli z księciem Adamem Czartoryskim, Włodawa przeszła wkrótce w ręce Czartoryskich, a potem Zamoyskich. Upadek Rzeczypospolitej Obojga Narodów zahamował rozwój miasta. W połowie XIX wieku stało się ono własnością rządu carskiego.

W historii Włodawy znaczną rolę odegrali Żydzi. Po uzyskaniu praw miejskich, kolejne wieki przyniosły rozwój gminy żydowskiej i stopniowe zwiększanie się liczby mieszkańców wyznania mojżeszowego. Przed II wojną światową we Włodawie były już dwie synagogi, bejt ha-midrasz (dom studiów talmudycznych), dom modlitwy,szkoła talmud-tora, mykwa i kirkut. W mieście działały dwie kapele klezmerskie i klub sportowy Makabi, a Żydzi stanowili około 70% mieszkańców. Holocaust zmienił diametralnie oblicze miasteczka, które było już wówczas od dawna typowym sztetlem. Większość żydowskich mieszkańców zginęła w obozie zagłady w Sobiborze. Po wojnie, pożydowskie budynki wykorzystywano m.in. jako magazyny, zaś macewy z cmentarza służyły często do brukowania ulic. W 1981 roku utworzono Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, które przejęło dawne synagogi, przekształcając je w budynki muzealne.

Obecnie Włodawa liczy około 15 tysięcy mieszkańców. Jest siedzibą władz powiatu. W mieście odbywają się corocznie ciekawe imprezy kulturalne, takie jak festiwal "Kolędy i szczodriwki nad Bugiem", czy "Międzynarodowe Poleskie Lato z Folklorem".

Włodawa znalazła się także na kartach Trylogii Henryka Sienkiewicza. W „Ogniem i mieczem” Rzędzian spotkał w tutejszym zajeździe Bohuna, leczącego rany po pojedynku z panem Wołodyjowskim. Tu Bohun wyjawił Rzędzianowi miejsce ukrycia kniaziówny Heleny Kurcewiczówny u Horpyny w jarze nad Waładynką, niedaleko Raszkowa.

Chełm niewątpliwie należy do tych miejscowości, których nie można pominąć w podróży po wschodnich rubieżach naszego kraju. Leży on na skraju Pagórów Chełmskich, niewielkiego mezoregionu geograficznego, zaliczanego do Polesia Wołyńskiego. Obszar charakteryzuje się specyficzną rzeźbą terenu, łączącą krajobraz nizinny z elementami wyżynnymi. Charakterystycznym elementem są liczne wzgórza kredowe typu wyspowego, poprzedzielane rozległymi i często podmokłymi dolinami. Tutejsze pokłady kredy należą do największych złóż tego surowca na terenie Polski. Przez miasto przepływa rzeka Uherka, będąca dopływem Bugu oraz rzeczka Janówka. W niedużej odległości od niegoznajduje się Chełmski Park Krajobrazowy. Fragment jego otuliny wchodzi nawet w granice miasta.

Chełm to miasto pogranicza wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny, będące w przeszłości miejscem współistnienia wielu narodowości, wyznań i kultur. Od średniowiecza na ziemi chełmskiej mieszkali prawosławni, katolicy i żydzi. W wiekach późniejszych wyznaniowo-kulturową mozaikę uzupełnili protestanci i grekokatolicy.

Jego początki sięgają wczesnego średniowiecza. W epoce pierwszych Piastów region związany był z Grodami Czerwieńskimi, obszarem spornym między Rusią i Polską. W 981 roku chełmski gród został opanowany przez księcia kijowskiego Włodzimierza I Wielkiego z dynastii Rurykowiczów i od tego czasu do XIV wieku był pod zwierzchnictwem księstw ruskich. W XIII wieku ziemia chełmska weszła w skład Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, którego najwybitniejszy władca książę Daniel Romanowicz wybudował w Chełmie monumentalny zamek. Budowla stała się główną siedzibą władcy, obdarzonego w 1253 roku tytułem króla Rusi. Po długoletnich walkach między Litwą, Węgrami i Polską, pod koniec XIV wieku ziemia chełmska została włączona w skład państwa polskiego. Aktu inkorporacji dokonała osobiście królowa Jadwiga w 1387 roku. Natomiast jej mąż król Władysław II Jagiełło doprowadził do formalnej lokacji miasta, nadając mu w 1392 roku prawo magdeburskie. Chełm należał do ważnych ośrodków Polski Jagiellonów, a w mieście rezydowało wielu dostojników świeckich i duchownych. Od XIII wieku miasto było siedzibą biskupa prawosławnego, a w XV wieku na trwałe ukształtowało się chełmskie biskupstwo łacińskie. Po unii brzeskiej diecezję prawosławną przekształcono w unicką, która przetrwała do 1875 roku.

Rozwój miasta został przerwany w XVII wieku. Oddziały kozackie, szwedzkie i moskiewskie, wkraczające do Chełma w trakcie licznych wojen, dokonały ogromnych zniszczeń. W roku 1648 miasto zostało spalone przez wojska Bohdana Chmielnickiego. W czasach Augusta III Sasa dzięki pewnej stabilizacji ufundowano istniejące do dzisiaj główne świątynie miasta. W czasach insurekcji kościuszkowskiej, w pobliżu Chełma w czerwcu 1794 roku w starciu z Rosjanami poniósł klęskę korpus gen. Józefa Zajączka. Po upadku państwa polskiego Chełm znalazł się pod władzą Austrii, następnie Księstwa Warszawskiego i w końcu - Rosji. Były to niezwykle trudne czasy, bo pełne walki i męczeństwa. Symbolem tego okresu jest los unitów, walczących o zachowanie swej wiary. Równie dramatyczny wymiar miały walki w okresie Powstania Styczniowego, które w okolicach Chełma przybrały szczególnie intensywny charakter. W końcowym etapie swoich rządów Rosjanie powołali odrębną gubernię chełmską, która po wyłączeniu z Królestwa Polskiego weszła bezpośrednio w skład imperium rosyjskiego.

W 1915 roku miejsce zaborców rosyjskich zajęli okupanci austriaccy. Nowe porządki pozwoliły na rozwój polskiego, a także żydowskiego i ukraińskiego życia społecznego i kulturalnego. Wielokulturowy charakter miasta został utrzymany po odzyskaniu niepodległości przez Polskę. Przez cały okres międzywojenny Chełm był miastem, w którym działało wiele organizacji polskich, żydowskich i ukraińskich.

Chełm był bardzo znaczącym ośrodkiem kultury żydowskiej. Obecność Żydów w mieście jest udokumentowana od roku 1442. Ale pierwsi żydowscy kupcy pojawili się w Chełmie wcześniej. W XV wieku chełmscy Żydzi kupili od dominikanów podupadły kościół i przebudowali go na swoją bożnicę. Z Chełma pochodził sławny reb Juda Aron, rabin Lublina, Chełma i Bełżca oraz jego syn Eliasz Baal Szem. Nauczycielami w znanej chełmskiej jeszywie byli m.in. Symeon Auerbach i Eliasz ben Salomon Zalman (1720-1797), zwany Gaonem z Wilna. Rabinem w latach 1606-1615 był Samuel Eliezer ben Judah Edels. W roku 1648 w czasie powstania Chmielnickiego kozacy wymordowali prawie wszystkich Żydów. Kahał reaktywowano po 1660 roku. W XVIII wieku nastąpił rozwój handlu i rzemiosł, silne wpływy na gminę chełmską wywarł chasydyzm. W następnych latach wzrastała ilość ludności żydowskiej, która w przededniu II wojny światowej stanowiła ponad 44% mieszkańców miasta. Istniały tu 2 synagogi i 2 domy modlitwy, blisko 50 chederów, ukazywało się 5 gazet żydowskich. Warto dodać, że z Chełmem związana jest tradycja humoru żydowskiego.

Wojna brutalnie wstrząsnęła sztetlem. Prześladowania Żydów zaczęły się już w grudniu 1939, kiedy Niemcy dokonali deportacji części żydowskiej gminy Chełma do Sokala w sowieckiej strefie okupacyjnej. W 1941 roku utworzono w mieście getto, które zlikwidowano w następnym roku. Masową deportację do obozu zagłady w Sobiborze przeżyli tylko nieliczni. Opuścili oni Chełm wkrótce po wojnie, kończąc tym wielowiekową historię Żydów w Chełmie.

W czasie okupacji w Chełmie funkcjonował również olbrzymi obóz jeniecki (Stalag 319), w którym zginęły tysiące żołnierzy polskich, rosyjskich, angielskich, belgijskich, włoskich i wielu innych narodowości. Działaniom okupantów próbowały się przeciwstawić rozbudowane struktury konspiracyjne, głównie Armii Krajowej. Lata wojny i okupacji doprowadziły także do kulminacji konfliktu polsko-ukraińskiego. Jedną z głównych organizacji zabiegających o realizację swojej wizji niepodległego państwa ukraińskiego, w którego skład miały wchodzić także tereny tzw. Zakierzońskiego Kraju była Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), której zbrojnym ramieniem była Ukraińska Powstańcza Armia (UPA). Wkrótce doszło do czystki etnicznej dokonanej na obywatelach polskich, której najdrastyczniejszym przykładem była rzeź na Wołyniu, której ofiarą padło około dokonana na około 60 tysięcy Polaków oraz podobna operacja w Małopolsce Wschodniej, która pochłonęła równie wielką liczbę ofiar. Wszystkie te wydarzenia odbywały się w bezpośrednim sąsiedztwie Chełmszczyzny. Tysiące ocalałych po pogromach Polaków z Wołynia szukało w latach 1943-1944 schronienia w Chełmie.

Dramatyczne wydarzenia II wojny światowej zmieniły charakter miasta. Wraz z wymordowaniem ludności żydowskiej oraz usunięciem współpracujących z Niemcami Ukraińców, miasto stało się jednolite pod względem narodowym i jedynie materialne ślady świadczą o jego wielokulturowej przeszłości.

Podczas pobytu w Chełmie warto także zwiedzić tzw. Podziemia Kredowe - zabytkową kopalnię kredy stanowiącą unikatową pozostałość górnictwa kredowego w Europie. Znajdujący się w niej wielopoziomowy kompleks korytarzy i komór powstał w wyniku wielowiekowej eksploatacji kredy piszącej, której złoża znajdują się pod powierzchnią miasta.

Horodło leży na skraju utworzonego w 1983 roku malowniczego Strzeleckiego Parku Krajobrazowego, charakteryzującego się zróżnicowaną rzeźba terenu Grzędy Horodelskiej. Dodatkowym atutem jest rzeka Bug, która zachowała naturalne koryto z meandrami i starorzeczami, i której terasy zalewowe porośnięte są bujnymi łąkami. 

Dziś wieś, a niegdyś miasteczko znane jest z zawartej w nieistniejącym już, tutejszym zamku unii polsko-litewskiej w 1413 roku. Pierwsza wzmianka o Horodle pochodzi z 1287 roku, kiedy to książę halicki Włodzimierz zapisał żonie w testamencie „sieło swoje Horodel wraz z ludźmi i mytem”. Wykopaliska świadczą jednak o istnieniu grodu conajmniej od X wieku. Gród w Horodle należał do histrycznych Grodów Czerwieńskich, o które w średniowieczu toczyły się nieustanne walki. W konsekwencji, ziemie te wielokrotnie przechodziły z rąk polskich do ruskich i litewskich. W roku 1366 Horodło, jako stolicę włości, a więc już jako miasto przejął Kazimierz III Wielki. Ustanowiono je wówczas miejscem sądów pogranicznych polsko-litewskich, a król przekazał je w lenno Jerzemu Narymuntowiczowi. W roku 1376 Litwini na krótko opanowali ziemie bełską i chełmską, ale w następnym roku odebrał ją im Sędziwój z Szubina. XIV-wieczny kronikarz Janko z Czarnkowa wymienia Horodło wśród najznaczniejszych zamków na Rusi. Pod koniec XIV wieku ziemie horodelskie weszły w skład lenna bełskiego książąt mazowieckich. Wcześniej, bo w I połowie XIV wieku za panowania litewskiego księcia Lubarta, na miejscu starego grodu w Horodle wzniesiono drewniany zamek. W 1388 roku król Władysław II Jagiełło nadał ziemię bełską wraz z Horodłem księciu mazowieckiemu Ziemowitowi IV, jako posag swojej siostry Aleksandry. Nadanie to potwierdzone zostało dokumentem królewskim w 1396 roku, w którym Horodło nazwane jest już miastem. W 1454 roku Horodło otrzymało formalnie prawa miejskie, a w 1462 roku zostało stolicą powiatu i starostwa grodowego, istniejących do końca Rzeczypospolitej Obojga Narodów. 

2 października 1413 roku do zamku w Horodle przybyli przedstawiciele najznakomitszych rodów polskich z królem Władysławem II Jagiełłą na czele oraz przedstawiciele głównych bojarskich rodów litewskich wraz z wielkim księciem litewskim Witoldem. Między władcami doszło do podpisania unii polsko-litewskiej, która umocniła związek Litwy z Polską. W krótkim okresie od 1413 do 1430 roku Horodło należało do wielkiego księcia Witolda, przyznane mu przez króla Władysława II Jagiełłę. Po śmierci Witolda zwrócone zostało książętom mazowieckim, na co dosyć gwałtownie zareagował przeciwny unii z Polską książę litewski Świdrygiełło (1370-1452), dokonując zaboru ziemi chełmskiej i bełskiej. Władysław II Jagiełło w roku 1431 w wyprawie przeciw Świdrygielle ziemie te wraz z Wołyniem przywrócił Polsce. Historyczny zamek horodelski, w którym przebywał król Jagiełło i w którym zawarto unię polsko-litewską został zniszczony na początku XVIII wieku przez Szwedów.

Największy rozwój Horodła przypada na drugą połowę XVI i początek XVII wieku. Korzystne położenie przy przeprawie przez Bug i skrzyżowaniu starych traktów sprzyjało rozkwitowi handlu i rzemiosła. Później, rozwój ten uległ zahamowaniu. W XVI i XVII wieku miasto wielokrotnie nękane było pożarami oraz najazdami obcych wojsk. W latach 1500-1526 Horodło było pięciokrotnie niszczone przez Tatarów, w latach: 1648, 1655, 1657, 1702 stawiało czoła różnym obcym wojskom. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej ziemie horodelskie włączone zostały do zaboru austriackiego, w 1809 roku do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku do zależnego od Rosji Królestwa Polskiego. W ramach represji po Powstaniu Styczniowym w 1869 roku Horodło utraciło prawa miejskie. Rozpoczął się proces wyludniania miasteczka. Podczas II wojny światowej, w 1939 roku powstała w Horodle Polska Straż Obywatelska, a następnie komórka ZWZ, przekształcona później w placówkę AK. Po II wojnie światowej, w wyniku eksterminacji Żydów i wysiedleń ludności ukraińskiej, liczba mieszkańców miasteczka spadła do 1600 osób. Obecnie Horodło liczy nieco ponad 1000 mieszkańców.

Hrubieszów, położony w ramionach rzeki Huczwy, dopływu Bugu znajduje się zaledwie 18 km od przejścia granicznego z Ukrainą w Zosinie i jest najdalej na wschód wysuniętym miastem Polski. Leży on w Kotlinie Hrubieszowskiej, stanowiącej część Wyżyny Wołyńskiej, w rejonie dawnych Grodów Czerwieńskich. W okolicach Hrubieszowa znajdują się najżyźniejsze gleby w Polsce - czarnoziemy.

Do roku 1802 miejscowość nosiła nazwę Rubieszów. Przypuszcza się, że we wczesnym średniowieczu istniał tu, na wyspie oblanej wodami Huczwy, ruski gród obronny należący do Grodów Czerwieńskich. Pierwsza wzmianka o Hrubieszowie, jako osadzie wśród lasów, posiadającej dwór myśliwski pochodzi z 1254 roku. Rolę stanicy myśliwskiej będzie pełnił jeszcze w czasach jagiellońskich, co zostało uwieńczone w jego herbie, nadanym przez króla Zygmunta II Augusta w połowie XVI wieku, wyobrażającym jelenią głowę, między rogami której umieszczone są dwa krzyże z napisem wokoło. W roku 1366 wraz z całą Rusią Czerwoną został przyłączony do Polski przez króla Kazimierza III Wielkiego. W roku 1440 hrubieszowska osada uzyskała prawa miejskie, nadane przez Władysława II Jagiełłę. Prawdopodobnie w końcu XIV stulecia wzniesiono tu drewniany zamek, będący siedzibą starosty, w którym Jagiełło gościł kilkakrotnie. Duże znaczenie dla miasta miał przywilej wydany przez następnego króla, Kazimierza IV Jagiellończyka, nakazujący zmierzającym z Rusi na Mazowsze obieranie drogi przez Hrubieszów. Pomyślny rozwój miasta przerwały najazdy Tatarów, którzy w latach 1498-1626 wielokrotnie grabili je i niszczyli. Zamek został zniszczony w roku 1661. W wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 roku Hrubieszów przeszedł pod panowanie austriackie. W roku 1800 wsie dawnego starostwa kupił Stanisław Staszic (1755-1826), który w 1816 roku założył fundację „Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie”. Była to pierwsza w Europie organizacja przedspółdzielcza, działająca aż do roku 1945. W XIX wieku miasto rozwijało się szybko. W czasie I wojny do Rosji przymusowo ewakuowano ludność prawosławną. W sierpniu 1920 roku toczyły się tu walki z sowieckim najeźdźcą. W mieście kwaterował nawet sztab słynnej 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego, której jednostki zostały rozbite przez ułanów gen. Józefa Hallera pod pobliskim Komarowem i Walicą Śniatycką 31 sierpnia 1920 roku. Wybuch II wojny światowej rozpoczął szczególnie tragiczny rozdział w dziejach miasta. We wrześniu i październiku 1939 roku władze okupacyjne zmieniały się dwukrotnie. Najpierw zajął miasto Wehrmacht, później Armia Czerwona, która ostatecznie przekazała je z powrotem Niemcom. Rozpoczął się terror i prześladowania ludności polskiej i żydowskiej, a z okupantem współpracowali nacjonaliści ukraińscy. Odpowiedzią był silny ruch oporu, w skład którego wchodziło wiele organizacji podziemnych (Tajna Armia Polska, ZWZ, AK, BCh i inne). Po wojnie na terenach koło Hrubieszowa działała polska i ukraińska partyzantka antykomunistyczna. W roku 1946 placówki MO i MBP w mieście stały się celem wspólnej akcji oddziałów WiN i UPA.

Od początku swego istnienia było miastem wielokulturowym, obok Rusinów i Polaków, już od XV wieku mieszkali tutaj Żydzi. Pierwsze wzmianki o hrubieszowskich Żydach pochodzą z roku 1444, natomiast dokument z roku 1456 wymienia dwóch kupców żydowskich, którym nadano prawo zaopatrywania dworu. W drugiej połowie XVI wieku Żydzi uzyskali prawo do zamieszkania w wydzielonej części miasta i do wybudowania synagogi, a wymieniony imiennie Abraham otrzymał prawo destylowania wódki. W 1736 roku wybuchł pożar, który zniszczył większą część miasta, w tym 27 żydowskich domów i synagogę. Żydzi zajmowali się głównie rzemiosłem i handlem produktami rolnymi, a gmina żydowska szybko się rozrastała - w roku 1765 zamieszkiwało Hrubieszów 709 Żydów, w 1897 - 5352, a w 1939 - już około 7500 (czyli prawie 58% populacji). Po wybuchu II wojny światowej, część Żydów próbowała ratować się ucieczką na teren ZSRR. Reszta, czyli około 4200 osób, została zobowiązana do zamieszkiwania określonych ulic, a następnie osadzona w getcie. W maju i czerwcu 1942 roku Niemcy koncentrowali w hrubieszowskim getcie Żydów z całego powiatu, łącznie około 10 000 osób. Wkrótce nastąpiły masowe deportacje do obozu zagłady w Sobiborze, a 500 osób rozstrzelano na cmentarzu żydowskim. Część spośród ostatnich 2000 Żydów wywieziono w październiku 1942 roku do obozu pracy w miejscowości Budzyń koło Kraśnika, część - do obozu zagłady w Sobiborze.

Będąc w Hrubieszowie warto zobaczyć kościoły św. Satnisława Kostki, św. Mikołaja, MB Nieustającej Pomocy, prawosławną cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Bogarodzicy i zespół dworski „Du Chateau”. Jeśli czas pozwoli można zobaczyć też dawny cmentarz żydowski, a właściwie jego pozostałości. Niestety, do naszych czasów nie zachowała się żadna z hrubieszowskich synagog.

Tomaszów Lubelski jest miastem w województwie lubelskim, położonym nad rzeką Sołokiją na pograniczu Roztocza i Grzędy Solskiej. Jest to bardzo dobry punkt wypadowy na Roztocze.

Geneza miasta związana jest z rodem Zamoyskich. Na początku XVII wieku na gruntach wsi Rogóźno, nad rzeką Sołokiją, powstała osada zwana według tradycji Jelitowem (nazwę swą wzięła od herbu Zamoyskich - Jelita). Niewątpliwie głównym pomysłodawcą przedsięwzięcia był kanclerz wielki koronny, twórca ordynacji zamojskiej Jan Sariusz Zamoyski (1542-1605). W 1613 roku osada otrzymała nazwę Tomaszów na cześć syna Zamoyskiego - Tomasza.

Zabudowa przyszłego miasta skupiała się wokół dużego kwadratowego rynku. Mając na względzie cele obronne, osada otoczona została wałami ziemi. Jej położenie miało kapitalne znaczenie dla dalszego rozwoju. Wiódł tędy ważny szlak handlowy z centrum Rzeczypospolitej na jej południowo-wschodnie kresy.

W maju 1621 roku Tomasz Zamoyski nadał osadzie miejski przywilej lokacyjny. Ustrój wewnętrzny nowo powstałego miasta opierał się na prawie magdeburskim. Dokument ten został zatwierdzony przez króla Zygmunta III Wazę dnia 7 października 1621 roku. Władca nadał miastu także bardzo ważny przywilej, prawo składowania soli. Kolejne przywileje nadawane miastu, a także wszechstronna opieka i protekcja fundatora, powodowały bardzo prężny i szybki jego rozwój. Istniały tu liczne cechy rzemieślnicze, między innymi cech kowali, garncarzy, stolarzy, stelmachów, kaletników. Około roku 1630 miasto liczyło już blisko 4 tysiące mieszkańców. Pomyślny rozwój Tomaszowa w połowie XVII wieku przerwały wojny, prowadzone przez Rzeczpospolitą z wojskami Bohdana Chmielnickiego i ze Szwedami. Wojska kozackie i szwedzkie grabiły miasto i mordowały jego mieszkańców. Do wyludnienia przyczyniały się także epidemie zwane w owych czasach "morowym powietrzem". 

W drugiej połowie XVII wieku ogromny zamęt i zniszczenie spowodowały w ordynacji zamojskiej walki o sukcesję między pretendentami do dóbr ordynacji, po bezpotomnej śmierci trzeciego ordynata, znanego z kart sienkiewiczowskiej Trylogii Jana „Sobiepana” Zamoyskiego (1627-1655), wojewody sandomierskiego i kijowskiego, podczaszego i krajczego wielkiego koronnego. W roku 1676 starosta jasielski - Tomasz Brodecki wykorzystując powstałą sytuację, najechał i splądrował Tomaszów. W drugiej połowie XVIII wieku wyniszczona i osłabiona Rzeczpospolita uległa sąsiednim mocarstwom - Rosji, Prusom i Austrii. Tomaszów znalazł się w zaborze austriackim. W roku 1775 wielki pożar zniszczył znaczną część miasta. Pod koniec XVIII wieku kolejni ordynaci, Andrzej i jego syn Aleksander, podjęli próbę odnowy ekonomicznej dóbr ordynackich. W okresie wojen napoleońskich Tomaszów po 1809 roku znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, zaś po kongresie wiedeńskim w 1815 roku wszedł w skład zależnego od Rosji Królestwa Polskiego. W latach 1794-1830 w Tomaszowie istniała znana wytwórnia fajansów.

Wiek XIX to okres wielkich powstań narodowych, w których tomaszowianie brali czynny udział. W Powstaniu Listopadowym tworzono tu pułk ochotników pod nazwą "Złota Chorągiew Wolności". Podczas Powstania Styczniowego działały w mieście terenowe władze powstańcze tzw. Tomaszowski Rząd Narodowy. 

W roku 1866 Tomaszów przestał być prywatnym miastem ordynacji, zaś w roku następnym miasto stało się siedzibą władz powiatowych. Do wybuchu I wojny światowej Tomaszów funkcjonował, jako lokalny ośrodek administracji oraz garnizon wojsk cesarskich. Podczas I wojny światowej, w roku 1915 pod Tomaszowem doszło do bitwy wojsk rosyjskich, dowodzonych przez gen. Władimira Apołłonowicza Ołochowa (1857-1919), z wojskami austriackimi, którymi dowodził feldmarszałek August von Mackensen (1849-1945). W roku 1921 Tomaszów odwiedził marszałek Józef Piłsudski, który dekorował tutaj pułk kawalerii za udział w wojnie polsko-bolszewickiej.

W okresie II Rzeczypospolitej miasto zaczęło się rozwijać gospodarczo i kulturalnie, wzniesiono nowe budowle takie jak: budynek gimnazjum, gmach sejmiku powiatowego, hale targowe, rozbudowano szpital miejski. W mieście działały towarzystwa społeczno-kulturalne, wychodziła także gazeta samorządowa "Ziemia Tomaszowska". Okres II wojny światowej odcisnął krwawe piętno na Tomaszowie. Już 7 września 1939 roku samoloty niemieckie zbombardowały miasto, zaś w dniach 17-20 września 1939 roku połączone armie "Lublin" i "Kraków", dowodzone przez gen. Tadeusza Ludwika Piskora (1889-1951), stoczyły w rejonie Tomaszowa bitwę z okrążającymi je wojskami niemieckimi. Okrążenia nie dało się przełamać i wobec dużych strat oraz braku amunicji oddziały polskie skapitulowały. Spieszące z odsieczą wojska Frontu Północnego dowodzone przez gen. Stefana Dąb-Biernackiego przybyły za późno i po trwających od 22 do 27 września walkach także skapitulowały. Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim była drugą po bitwie nad Bzurą wielką batalią kampanii wrześniowej. Nastał dla Tomaszowa długi okres okupacji. Mieszkańcy wzięli czynny udział w walkach w obronie, wysiedlanych przez Niemców, wsi Zamojszczyzny. Doszło do otwartych bitew z Niemcami w 1942 roku pod Wojdą, zaś w 1943 roku pod Zaborecznem. Tomaszowscy partyzanci uczestniczyli także w wielu akcjach dywersyjnych, a także w walkach z oddziałami UPA w obronie pacyfikowanych przez nacjonalistów ukraińskich miejscowości polskich. W czasie okupacji hitlerowcy wymordowali około połowy mieszkańców miasta - w przeważającej mierze pochodzenia żydowskiego. Tomaszów poniósł także ogromne straty materialne. 21 lipca 1944 roku, po ciężkich walkach z Niemcami miasto zajęły oddziały 23 Armii Gwardii I Frontu Ukraińskiego. W walce o miasto uczestniczyło także zgrupowanie AK pod dowództwem W. Szczepankiewicza "Drugaka". Nowe władze rozpoczęły rządy od wprowadzenia nowych porządków, przede wszystkim politycznych. Przystąpiono do walki z przeciwnikami ideologicznymi. W latach 1944-1956 funkcjonowało w Tomaszowie więzienie NKWD i UB zwane "Smoczą Jamą", do którego trafiali często byli żołnierze AK i BCh. Po wojnie miasto odbudowano, a jego rozbudowa miała miejsce w latach 60. i 70. XX wieku - w okresie tym nastąpił znaczny rozwój Tomaszowa. 

Oprócz zabytków Tomaszowa, które przedstawiam na zdjęciach warto także obejrzeć budynek jednej z synagog oraz dawny cmentarz żydowski, na którym zachowało się około 30 nagrobków i dwa ohele.

Krasnobród to niewielkie miasteczko, stanowiące lokalny ośrodek usługowy, uzdrowiskowy i popularny ośrodek turystyczno-wypoczynkowy na Roztoczu Środkowym. Latem najpopularniejszą formą wypoczynku jest plażowanie i kąpiel w zalewie położonym nad rzeką Wieprz. Zimą główną atrakcją jest liczący 500 metrów długości wyciąg narciarski na Górze Chełmowej. Trasy zjazdowe są oświetlone, co umożliwia korzystanie z wyciągu do późnych godzin wieczornych.

Dokładna data powstania Krasnobrodu nie jest znana, choć jak twierdzą niektórzy b adacze, nazwa miejscowości wskazywać może na jej późnośredniowieczny rodowód. Osada otrzymała prawa miejskie od króla Zygmunta II Wazy w 1576 (lub - jak podają inne źródła - w 1572) roku staraniem Andrzeja Firleja, ówczesnego właściciela dóbr. Wraz z nadaniem praw miejskich Krasnobród dostał od króla przywilej na organizowanie sześciu jarmarków rocznie oraz cotygodniowych targów we wtorki. Miasteczko leżało wówczas na pograniczu województw ruskiego i bełskiego. Po śmierci Andrzeja Firleja Krasnobród otrzymała w posagu jego córka Anna, która w 1578 roku poślubiła Andrzeja Leszczyńskiego. Od 1585 roku w Krasnobrodzie działał zbór kalwiński, założony przez Andrzeja Leszczyńskiego. W 1595 roku Leszczyński oddał na potrzeby zboru działający w mieście drewniany kościół parafialny. W okresie od drugiej połowy XVI wieku do lat 70. XVII wieku Krasnobród stał się silnym ośrodkiem protestantyzmu. Działały tu cenione szkoły kalwińskie, zaś w latach 1595, 1638, 1642 i 1647 odbywały się tu synody kalwińskie. W latach 1578–1631 miasto należało do Leszczyńskich, zaś w późniejszych latach – do Lipskich, a następnie do Zamoyskich, którzy w 1664 roku z Janowa Ordynackiego (obecnie Janowa Lubelskiego) sprowadzili do miasta dominikanów. W 1671 roku Krasnobród wszedł w posiadanie Jana Stanisława Amora Tarnowskiego i jego żony Zofii Barbary z Dąbrowicy. W 1673 roku znieśli oni kalwinizm, a dawny kościół parafialny pełniący funkcję zboru, przekazali dominikanom. 29 czerwca 1679 roku biskup chełmski, Stanisław Święcicki, przywrócił kościołowi prawa parafialne, a duszpasterstwo przekazał dominikanom. Po 1671 roku w miejscu starego dworu z XVI wieku Tarnowscy wybudowali okazały dwór otoczony parkiem.

W 1648 roku Krasnobród został zniszczony i splądrowany przez wojska kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. W II połowie XVII wieku na miasto wielokrotnie najeżdżali Tatarzy i Kozacy hetmana Piotra Doroszenki (1627-1698). Spalony podczas jednego z najazdów drewniany kościół, został odbudowany w latach 1690–1699 z fundacji Marii Zamoyskiej. Niedługo potem w pobliżu miasta rozpoczęto budowę klasztoru Dominikanów, wokół którego powstała wieś nazwana później Podklasztorem. Od drugiej połowy XVII wieku, na skutek cudownych objawień Matki Boskiej z 1640 roku, a także dzięki cudownemu obrazkowi Matki Boskiej w kościele Dominikanów, Krasnobród stał się celem licznych pielgrzymek i centrum kultu maryjnego. W 1763 roku król August III Sas na nowo nadał Krasnobrodowi prawa miejskie.

W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku Krasnobród wszedł w skład zaboru austriackiego, a w 1809 roku został włączony do departamentu lubelskiego Księstwa Warszawskiego. Po kongresie wiedeńskim wszedł w skład obwodu zamojskiego Królestwa Polskiego. W czasie Powstania Listopadowego gromadzili się tutaj powstańcy, z których część wzięła udział w obronie Zamościa, a część przeszła przez korpus gen. Józefa Dwernickiego. W czasie Powstania Styczniowego, 24 marca 1863 roku pod miastem miała miejsce bitwa oddziałów pułkownika Marcina Borelowskiego ps. „Lelewel” (1829-1863) z Rosjanami. W starciu poległo 42 powstańców, a ich oddział został rozproszony. Upamiętnia ten fakt Pomnik Powstańców Styczniowych, znajdujący się na miejscowym cmentarzu. Za udział w Powstaniu Krasnobród utracił prawa miejskie, a władze carskie dokonały kasaty zakonu dominikanów. W 1874 roku miasto i całe dobra krasnobrodzkie przeszły na własność rodu Nostitz-Jackowskich. W późniejszym okresie były w posiadaniu Mycewskich, a od 1880 roku należały do rodu Fudakowskich. Ostatnim właścicielem był senator II Rzeczypospolitej Kazimierz Fudakowski.

Na przełomie XVIII i XIX wieku Krasnobród stał się ośrodkiem garncarstwa i meblarstwa. Produkowano tu gonty, kafle porcelanowe, patyczki do zapałek oraz tzw. „skrzynie krasnobrodzkie”. Pod koniec XIX wieku Krasnobród stał się znany dzięki jednemu z pierwszych w Europie sanatoriów przeciwgruźliczych, założonemu przez dr Alfreda Rose, jednakże brak dobrych połączeń komunikacyjnych przyczynił się do upadku placówki. Podczas I wojny światowej, w czerwcu 1915 roku, pod Krasnobrodem doszło do bitwy pomiędzy wojskiem austriackim i rosyjskim. Polegli w niej żołnierze spoczywają na miejscowym cmentarzu. Również w kampanii wrześniowej 1939 roku w pobliżu miejscowości miały miejsce potyczki cofających się armii polskich z Niemcami. Na miejscowym cmentarzu leży 500 poległych żołnierzy polskich. W zabudowaniach klasztoru mieścił się wówczas szpital dla żołnierzy polskich i niemieckich. 23 września 1939 roku pod Krasnobrodem miała miejsce szarża 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich podpułkownika Stachlewskiego, którzy stoczyli zwycięską bitwę z kawalerią niemiecką, opanowując miasteczko. Była to prawdopodobnie ostatnia bitwa między oddziałami konnymi w historii II wojny światowej. Przez pewien czas Krasnobród był okupowany przez wojska sowieckie, które po ustaleniu linii demarkacyjnej między obszarami obu okupacji przekazały go Niemcom. Podczas okupacji okolica miasteczka była terenem działań oddziałów partyzanckich AK i BCh. W 1942 roku Niemcy zlikwidowali, utworzone uprzednio getto dla ludności żydowskiej. Część krasnobrodzkich Żydów została wówczas wywieziona do obozu zagłady w Bełżcu. W październiku 1942 roku Niemcy rozstrzelali około tysiąca Żydów, a kolejne dwa tysiące zostało wysłanych do Zamościa. Hitlerowcy zniszczyli też wówczas miejscową synagogę i cmentarz. Miejscowość została spacyfikowana i wysiedlona przez Niemców w lipcu 1943 roku. Okupacji niemieckiej kres położyła ofensywa Armii Czerwonej, która zajęła Krasnobród został 22 lipca 1944 roku. Lata powojenne to okres odbudowywania osady ze zniszczeń wojennych. W latach 50. XX wieku utworzono w Krasnobrodzie sanatorium dla dzieci reumatycznych, zaś w latach 70. XX wieku rozpoczął się rozwój osady jako ośrodka turystyczno- wypoczynkowego, a nieco później - także uzdrowiskowego. W roku 1995 Krasnobród odzyskał prawa miejskie.