-
-
- Centralnym miejscem współczesnego Chełma jest łagodne wzniesienie, zwane Górką Chełmską, a w przeszłości Górką Katedralną lub Starościńską. W czasach carskich używano również określenia Góra Soborowa. Jest to miejsce narodzin i malownicze zwieńczenie Chełma. Głównym obiektem jest górująca nad miastem majestatyczna późnobarokowa bazylika p.w. Narodzenia NMP, której początki sięgają XIII wieku, kiedy książę Daniel Romanowicz Halicki (1201-1264) ufundował cerkiew Bogurodzicy, służącą następnie biskupom prawosławnym i unickim. Istniejący obecnie obiekt powstał w latach 1735-1756 według projektu Pawła Antoniego Fontany (1696-1765). Fundatorem świątyni był unicki biskup chełmski Felicjan Filip Wołodkowicz (1697-1778), a pracami budowlanymi kierował Tomasz Rezler. W świątyni miała miejsce koronacja cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej w dniu 15 września 1765 roku. Po likwidacji unii przez władze carskie w 1875 roku kościół gruntownie przekształcono, nadając mu charakter bizantyjsko-ruski i zamieniając na sobór prawosławny. W 1919 roku kościół został przekazany katolikom i początkowo opiekę nad nim sprawowali jezuici. W 1931 roku erygowano parafię Narodzenia NMP. Mimo usunięcia wielu pierwotnych elementów, szczególnie drewnianego wyposażenia autorstwa Michała Filewicza (?-1804), świątynia stanowi niezwykle cenny zabytek architektoniczny. Ciekawe jest również wyposażenie, a szczególnie dwa obrazy Franciszka Smuglewicza (1745-1807) oraz późnobarokowe antepedium z blachy srebrnej, przedstawiające hołd rycerstwa obrazowi MB Chełmskiej po bitwie pod Beresteczkiem. Bazylika jest również starym sanktuarium maryjnym, powstałym w oparciu o kult obrazu Matki Boskiej Chełmskiej. Niestety oryginał ikony, pochodzący prawdopodobnie z Bizancjum, został wywieziony przez Rosjan w 1915 roku i obecnie jest przechowywany w Łucku na Ukrainie. Od okresu międzywojennego w Chełmie znajduje się jedynie replika obrazu. W 1791 roku przebywał na Górce Chełmskiej z wizytą u biskupa Porfirego Skarbka Ważyńskiego (1730-1804) generał Tadeusz Kościuszko (1746-1817). Innym ważnym gościem Górki Chełmskiej był przyszły prymas Polski Stefan Wyszyński (1901-1981), który jako biskup lubelski dokonał w 1945 roku ponownej koronacji obrazu Matki Boskiej Chełmskiej. Bazylikę otacza wianuszek budynków: między innymi barokowa Brama Uściługska (z początku XVII wieku), zabudowania gospodarcze z XVII i XVIII wieku, współczesny Dom Pielgrzyma, pałac biskupów unickich, klasztor bazylianów. Obok znajduje się też budynek Chełmskiego Prawosławnego Bractwa Bogurodzicy i XIX-wieczna dzwonnica. Na parterze budowli znajduje się Mauzoleum Ofiar Terroru Hitlerowskiego i Stalinowskiego. W zachodniej części Górki Chełmskiej znajduje się rozległy park, przedzielony aleją prowadzącą do centrum miasta. Idąc obok dzwonnicy można dotrzeć do ukrytego wśród drzew wzniesienia, zwanego Wysoką Górką, które w istocie jest grodziskiem, kryjącym pozostałości monumentalnego zamku księcia Daniela Romanowicza Halickiego oraz prawdopodobnie ślady wczesnośredniowiecznego grodu Lędzian, związanego z Grodami Czerwieńskimi. Przebudowywany zamek chełmski funkcjonował jeszcze w czasach Jagiellonów. Ostatecznie został zniszczony w XVII wieku. W XIX wieku. na szczycie Wysokiej Górki wybudowano cerkiew p.w. świętych Cyryla i Metodego, którą zburzono w okresie międzywojennym. Obecnie znajduje się tutaj kopiec, zwieńczony drewnianym krzyżem.
-
