Podróż Terra Lubavia

Dąbrówno leży około 20 km na wschód od Lubawy. Obecnie jest to duża, ładna wieś, położona malowniczo na przesmyku pomiędzy jeziorami Dąbrowa Mała i Dąbrowa Wielka, mająca charakter małego miasteczka, którym zresztą Dąbrówno było do 1945 roku.

Osada, położona obok wzniesionego przez Krzyżaków zamku, otrzymała prawa miejskie już w 1326 roku z rąk komtura Lutra von Braunschweig. Miejscowość wówczas nosiła nazwę Gilgenburg. W lipcu 1410 roku miasto zostało spalone i splądrowane przez wojska króla Władysława II Jagiełły, podążające pod Grunwald na spotkanie armii krzyżackiej. Po sekularyzacji Zakonu w 1525 roku i przyjęciu protestantyzmu przez Albrechta Hohenzollerna mieszkańcy miasta, zgodnie z zasadą "cuius regio eius religio" przyjęli wiarę luterańską. Miasto należało w późniejszych latach do możnych rodów Gablentzów, Olesnitzów i Finck von Finckensteinów. W XVI wieku osiedlili się tu wygnani z ojczyzny Bracia Czescy (Jednota bratří českých), protestancki odłam wywodzący się z husytyzmu. W 1549 roku wybudowali oni tu swój własny kościół, lecz po 20 latach wyprowadzili się z Dąbrówna. W okresie "potopu szwedzkiego" w 1656 roku Dąbrówno zostało spalone przez Tatarów.

Na początku I wojny światowej w okolicach Dąbrówna i Grunwaldu rozegrała się tzw. Bitwa pod Tannenbergiem, pomiędzy rosyjskimi armiami gen. Paula von Rennenkampfa i gen. Aleksandra Wasiliewicza Samsonowa i wojskami niemieckimi dowodzonymi przez gen. Ericha Ludendorffa i gen. Paula von Hindenburga, zakończona klęską Rosjan. W roku 1920 w wyniku plebiscytu miasto zostało przyłączone do Niemiec. W czasie następnej wojny, w roku 1945 Dąbrówno zostało zniszczone w 80% przez żołnierzy radzieckich i po wyzwoleniu utraciło prawa miejskie.

Miasteczko warte jest na pewno odwiedzenia, gdyż zachowało się w nim kilka ciekawych zabytków, które przybliżam w opisie zdjęć. Dodatkowym walorem są piękne jeziora i lasy otaczające Dąbrówno.

Pole bitwy grunwaldzkiej to obszar położony w odległości około 2 km na południowy wschód od wsi Grunwald, pomiędzy Stębarkiem, Łodwigowem i Ulnowem. To właśnie tu 15 lipca 1410 roku rozegrała się jedna z największych bitew średniowiecznej Europy, w której starły się połączone wojska polsko-litewsko-rusko-tatarskie, liczące około 29.000 zbrojnych, dowodzone przez króla Władysława II Jagiełłę z liczącą około 21.000 rycerzy armią krzyżacką pod dowództwem Wielkiego Mistrza Ulricha von Jungingena. Porażka zapoczątkowała zmierzch potęgi Zakonu. O dziejach bitwy nie będę pisał. Wszyscy znamy je ze szkoły, lektury sienkiewiczowskich "Krzyżaków" i filmu Aleksandra Forda. Obecnie na polach Grunwaldu trwają intensywne prace przed obchodami 600-lecia bitwy, które odbędą się już za niecałe 2 miesiące.

Góra Dylewska (312 m n.p.m.) to najwyższy punkt Wzgórz Dylewskich i jednocześnie całej północno-wschodniej Polski. Jest to wzniesienie morenowe, pocięte licznymi wąwozami i porośnięte lasem bukowym. W odległości 2 km od szczytu znajduje się jezioro Sauk, zwane również Jeziorem Francuskim. Ta druga nazwa pochodzi stąd, że chłopi z pobliskiego Pietrzwałdu utopili w nim 17 żołnierzy armii napoleońskiej, którzy dokonali gwałtu na mieszkankach wsi. Pomiędzy szczytem Dylewskiej Góry i Jeziorem Francuskim urządzono ciekawą przyrodniczą ścieżkę dydaktyczną, pokazującą charakterystyczne drzewa i formacje roślinne. Na samym szczycie zbudowano przekaźnikową stację telewizyjną oraz 37-metrową wieżę widokowa, z której widoczny jest teren w promieniu 40-50 km. Obecnie jest ona, niestety, zamknięta dla turystów, ale jeszcze niedawno można było z niej podziwiać wspaniałą panoramę okolicy (od Iławy do Olsztyna). Na stokach Dylewskiej góry znajdują się wyciągi narciarskie oraz luksusowy hotel i centrum spa dr. Ireny Eris. Jadąc w kierunku Lubawy warto skręcić we wsi Wygoda w prawo, by po kilku kilometrach dojechać do cichej wsi Glaznoty. Atrakcją jest tu nieużywany, dawny wiadukt kolejowy, podobny nieco do tego w Stańczykach na Suwalszczyźnie (choć zdecydowanie niższy) oraz stary ewangelicko-metodystyczny kościółek, wokół którego umiejscowiony jest stary, niemiecki cmentarz.

Sampława to niewielka wieś położona około 5 km na zachód od Lubawy, na drodze do Nowego Miasta Lubawskiego. Jest tu ładny, zabytkowy kościół, położony na morenowym wzniesieniu. W pobliżu Sampławy w latach 1862 – 1863 podczas budowy szosy Sampława - Iława znaleziono pojedyncze groby. Zawierały one urny ze szczątkami zmarłych z późnej epoki żelaza i reprezentują osadnictwo Kultury Łużyckiej, które przetrwało na tym obszarze do V wieku naszej ery, kiedy to rozpoczęło się osadnictwo o charakterze pruskim. Na jednym ze wzgórz znajdowało się grodzisko wczesnośredniowieczne. Było ono warowną osadą otoczoną wałami drewniano–ziemnymi oraz fosą. Właśnie od staropruskiego słowa "sampile" oznaczającego gród pochodzi nazwa Sampławy.

Wioska została założona w 1339 roku. W średniowieczu należała ona do Krzyżaków. Śladem pochodzących z XIV-XV wieku budowli obronnych jest, położone nad Sandelą, widoczne z drogi prowadzącej z Lubawy do Iławy koliste wzgórze o średnicy ponad 6 m. W roku 1326 na wzgórzu tym wzniesiono kaplicę p.w. św. Jana. Dziś jedyną pamiątką po niej jest funkcjonująca wśród miejscowej ludności nazwa wzgórza, nazywanego Górą św. Jana. Po pokoju toruńskim w 1466 roku ziemia sampławska została przyłączona do Królestwa Polskiego, wchodząc w skład tzw. Prus Królewskich. W roku 1629 przez Sampławę przetoczyły się wojska szwedzkie pod wodzą generała Hermana Wrangla. W latach 1629, 1633, 1660 Sampławę dotknęły różne epidemie, a w latach 1709-1711 panowała tu dżuma. W XVIII wieku w Sampławie odbywały się cztery jarmarki rocznie. W końcu tego stulecia istniała tu też szkoła, w której uczył miejscowy organista. W roku 1861 we wsi założono drugą szkołę, do której uczęszczały dzieci rodziców wyznania ewangelickiego. Mieszkańcy ziemi sampławskiej brali udział w Powstaniu Listopadowym, Styczniowym a także w wydarzeniach Wiosny Ludów w 1848 roku.

W okresie międzywojennym ziemia sampławska miała, podobnie jak dziś, rolniczy charakter. Z chwilą wybuchu II wojny światowej zaczęła się germanizacja Sampławy. W latach 1940-1942 miały miejsce akcje przesiedleńcze. Wielu mieszkańców rozstrzelano, wielu zginęło w obozach koncentracyjnych. Po wojnie odremontowano zniszczone budynki mieszkalne i inwentarskie, odbudowano drogi, mosty i urządzenia melioracyjne.

Nowe Miasto Lubawskie to już historyczna Ziemia Chełmińska, choć leży ono zaledwie 17 km od Lubawy. Miasto jest malowniczo położone nad brzegiem Drwęcy, na terenie o rzeźbie ukształtowanej przez wyniosłe morenowe wzgórza. Jest nieco młodsze od Lubawy, ale nie jest to duża różnica.

Początek osadnictwa na tych terenach datuje się na pierwsze tysiąclecie p.n.e., gdy zaczęły na nie napływać plemiona prasłowiańskie z kręgu kultury łużyckiej.  We wczesnym średniowieczu na ziemiach tych osiedlili się Prusowie z plemienia Sasinów, którzy zostali rozbici podczas wypraw Bolesława Krzywoustego. 

Historia miasta zaczyna się w 1325 roku, w którym komtur krzyżacki Ziemi Chełmińskiej Otto von Luttenberg założył miasto w zakolu Drwęcy o nazwie Nuwenmarkt (Nowy Targ). W latach 1334-1343 w Nowym Mieście Lubawskim mieściła się siedziba wójta krzyżackiego, przeniesiona następnie do pobliskiego Bratiana. W latach 40. XIV wieku miasto zostało otoczone potężnymi fortyfikacjami, na które składały się mury obronne, baszty, trzy bramy, wał ziemny oraz podwójna fosa. Przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim Nowe Miasto Lubawskie otrzymało w 1353 roku z rąk Winrycha von Kniprode. Miasto rozwijało się gospodarczo, kwitł handel i rzemiosło, powstawały cechy garncarzy, kołodziejów, kowali, sukienników oraz szewców. W czasie wojny z Zakonem Krzyżackim w 1410 roku pod Nowym Miastem Lubawskim i pobliskim Kurzętnikiem doszło do przegrupowania głównych sił krzyżackich, gdy król Władysław Jagiełło nie zdecydował się na przeprawę przez Drwęcę. Po zwycięstwie grunwaldzkim Nowe Miasto Lubawskie zostało zajęte przez wojska polskie, lecz na mocy I pokoju toruńskiego zawartego w 1411 roku powróciło pod władzę Zakonu. Dopiero po II pokoju toruńskim po wojnie trzynastoletniej przeszło ono pod władzę króla polskiego.

Wiele strat materialnych Nowe Miasto  Lubawskie poniosło w następstwie wojen i epidemii w XVII i XVIII wieku. Po I rozbiorze Polski w roku 1772, podobnie jak całe Prusy Królewskie, zostało zagarnięte przez państwo pruskie. Do Macierzy Nowe Miasto Lubawskie powróciło dopiero, podobnie jak Lubawa, w 1920 roku. Po krótkim, 19-letnim okresie niepodległości, wybuchła II wojna światowa i miasto dostało się pod okupację hitlerowską, w czasie której zginęło około 2,5 tys. mieszkańców miasta i okolic. Kolejne zniszczenia przyniósł rok 1945. Zajmująca te tereny Armia Czerwona traktowała je jako niemieckie i dopuszczała się  bezmyślnych aktów wandalizmu, grabieży i gwałtów. Po wojnie miasto zostało siedzibą powiatu, stanowiąc ośrodek usługowy dla rolnictwa, Rozwinął się tu też drobny przemysł (zakłady meblarskie, przemysł materiałów budowlanych i spożywczy), oświata i życie kulturalne. W początkach lipca organizowane są Dni Nowego Miasta Lubawskiego. Plenerowe koncerty organizują też w sezonie letnim browar Carlsberg i Polskie Radio Olsztyn.

Nowe Miasto Lubawskie posiada wiele ciekawych zabytków przeszłości, do których należą wspaniały kościół parafialny p.w. św. Tomasza Apostoła, fragmenty murów miejskich z bramami i pozostałościami baszt, czy też XIX-wieczne kamieniczki. Piszę o nich więcej w opisach zdjęć. 

Skarlin to miejscowość położona na trasie Grudziądz - Nowe Miasto Lubawskie, w pobliżu pięknego, długiego na 6,5 km Jeziora Skarlińskiego o urozmaiconej linii brzegowej. Jest ono najdłuższym jeziorem Pojezierza Brodnickiego.

Wieś położona jest około 8 km na północny zachód od Nowego Miasta Lubawskiego. Wzmiankowana po raz pierwszy w roku 1339 (jako "Zcyrlin "), wchodziła w skład wójtostwa bratiańskiego. Parafię w Skarlinie erygowano prawdopodobnie już około 1330 roku. Od roku 1570 Skarlin stanowił własność królewską.

Ciekawym zabytkiem wsi jest kościół parafialny p.w św. Bartłomieja. Zbudowany został około 1330 roku. Jest to świątynia murowana z kamienia z dodatkiem cegły, orientowana, gotycka. Kościół był odnowiony w roku 1793. Mury nawy i prezbiterium wsparte są przyporami. Od zachodu zwraca uwagę kwadratowa wieża z zegarem i namiotowym dachem krytym dachówką. Dachy nad nawą i prezbiterium dwuspadowe są również kryte dachówką. Wnętrze kościoła posiada wystrój XX-wieczny.

We wsi znajduje się także dawny cmentarz ewangelicki, krzyż poświęcony mieszkańcom pobliskich Wawrowic wywiezionych w 1945 roku przez NKWD do Rosji a także kilka zabytkowych budynków z XIX i XX wieku. 

Brzozie (dawne Polskie Brzozie) to wieś w pobliżu Brodnicy. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z końca XII wieku. Jest tam mowa o spaleniu się drewnianego kościoła. Znajdująca się w ówczesnym kościele kamienna chrzcielnica po dziś dzień stoi w kruchcie kościoła parafialnego p.w. Wszystkich Świętych, zbudowanego w XIX wieku. Tutejsza parafia powstała w 1310 roku na ziemiach, które biskup chełmiński Werner w 1289 roku odstąpił diecezji płockiej. Kroniki historyczne informują o pierwszym proboszczu w 1378 roku. Obecny drewniany kościół zbudowano w 1826 roku, w miejscu poprzedniego z XVI wieku, który ze względu na słabą konstrukcję uległ zniszczeniu. Już w 1605 roku spotykamy się z tytułem kościoła i parafii: Wszystkich Świętych.

Radomno to wieś sołecka, położona na południowym brzegu jeziora o tej samej nazwie, około 12 km na zachód od Lubawy. Wzmiankowana jest już w roku 1316 jako Radam - wieś będąca własnością komtura dzierzgońskiego Lutra z Brunszwiku. Informacje z tego roku wzmiankują także plebana Piotra, proboszcza kościoła p.w. św. Katarzyny. Od roku 1570 wieś wchodziła w skład starostwa bratiańskiego. 

Koło wsi znajduje się jezioro polodowcowe o powierzchni 98,8 ha, bardzo rozczłonkowane, z wysoką (21 m nad taflę jeziora) zadrzewioną wyspą.

We wsi warto zwrócić uwagę na neogotycki kościół parafialny p.w. Serca Jezusowego oraz na pochodzący z II połowy XIX wieku dwór i zabudowania gospodarcze. 

Rożental jest dużą wsią, położoną około 7 km na północny wschód od Lubawy. Była ona własnością biskupów chełmińskich do 1773 roku, potem przeszła na własność króla pruskiego. W XVI wieku biskupi postawili tu młyn, a w końcu XVIII wieku we wsi założono szkołę, w której w XIX wieku pracowało 3 nauczycieli - 2 katolickich i 1 ewangelicki. Szkoła była widownią strajku szkolnego w 1906 roku. We wsi znajdują się zabytkowe chałupy z połowy XIX wielu, ale prawdziwą perełką jest XVII-wieczny drewniany kościół parafialny p.w. św. Wawrzyńca.

Byszwałd znajduje się około 4 km od Lubawy, przy drodze do Ostródy. Niegdyś istniała tu letnia rezydencja biskupów chełmińskich, która jednak nie dotrwała do naszych czasów. Zachował się jednak kościół p.w. św. Andrzeja Apostoła z przełomu XIV i XV wieku z XVIII-wieczną dzwonnicą. Kościół jest filialną świątynią parafii św. Jakuba Apostoła, mieszczącej się w sąsiednich Kazanicach.

Wieś Kazanice leży kilka kilometrów na północ od Lubawy. Jej historia sięga XIV wieku, kiedy to została lokowana przez biskupa Ottona w latach 1324-1349. Miejscowa parafia powstała prawdopodobnie około roku 1340. W Kazanicach, około 1350 roku wzniesiono murowany, gotycki kościół, który został konsekrowany w 1403 roku. Wieś stała się własnością króla pruskiego w 1773 roku, a w latach późniejszych przeszła w ręce prywatne. Szkoła powstała we wsi w końcu XVIII wieku. Uczyło tutaj 3 nauczycieli katolickich. Wspomniany wyżej kościół parafialny p.w. św. Jakuba Apostoła, należy do najcenniejszych zabytków architektury na terenie gminy Lubawa. Do zabytków w Kazanicach należą także trzy przydrożne kapliczki z XIX wieku oraz 6 chałup drewnianych z pierwszej połowy XIX wieku.

Złotowo to wieś leżąca w bezpośrednim sąsiedztwie Lubawy, w odległości zaledwie 4 km. Po raz pierwszy jest wzmiankowana w dokumentach w 1324 roku. Od samego początku, była własnością biskupów chełmińskich. Prawdopodobnie, parafia została erygowana już w XIV wieku. W tym samym czasie powstał pierwszy kościół. Parafia jednak musiała podupaść, skoro od 1641 roku była filią Lubawy.
Obecny barokowy, drewniany kościół p.w. św. Barbary został wzniesiony w 1725 roku. Od 1910 roku, na mocy dekretu biskupa Augustyna Rosentretera, jest ponownie parafią samodzielną.

Grabowo jest wsią położoną około 10 km od Lubawy. W miejscowości znajduje się zabytkowy kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

Prątnica to miejscowość położona 5 km na południowy wschód od Lubawy. Wieś istniała prawdopodobnie już za czasów pogańskich. W latach 1324-1349 nadano wsi przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim. Również w XIV wieku wybudowano tu kościół i utworzono parafię. Od roku 1773 miejscowość należała do domeny króla pruskiego. Szkoła w Prątnicy istniała już w drugiej połowie XVIII wieku. W 1906 roku także i tu wybuchł strajk uczniów. Po II wojnie światowej wieś rozbudowała się. W latach 60. XX wieku zbudowano nową szkołę, ośrodek zdrowia, ułożono nową szosę na trasie Zwiniarz - Łążyn. 

Miejscowość Łążyn leży około 7 km na południowy wschód od Lubawy. Jej głównym walorem jest położenie nad pięknym jeziorem, otoczonym lasami i morenowymi wzgórzami. Kontynuując podróż tą samą drogą przez dalsze 3 km dotrzemy do Zwiniarza.

Rumian, leżący około 16 km od Lubawy, jest wsią o średniowiecznym rodowodzie. Przywilej lokacyjny pochodzi z 1314 roku. Wieś lokowana została na prawie chełmińskim. Od początku była własnością biskupów chełmińskich. Od przełomu XV i XVI wieku miejscowość należała do tzw. klucza lubawskiego. Po 1772 roku dobra przeszły w ręce rządu pruskiego.

W Rumianie warto obejrzeć drewniany kościół p.w. św. Barbary, pochodzący z XVIII wieku. Na wzmianki o kościele i parafii natrafiamy w dokumentach z 1641 oraz z 1647 roku. Można jednak z dużym prawdopodobieństwem sądzić, że kościół istniał tu wcześniej. Potrzeba jego budowy pojawiła sie bowiem już po zawarciu II pokoju toruńskiego w 1466 roku, na mocy którego wieś została przyłączona do Królestwa Polskiego, podczas gdy sąsiednie wsie (w których istniały kościoły), pozostały w granicach państwa krzyżackiego. Kościół, który zachował się do naszych czasów został zbudowany w latach 1713-1716.

Leżące około 20 km od Lubawy Rybno Pomorskie to duża wieś gminna, o cechach małego miasteczka. Położone jest ono nad małym jeziorem o tej samej nazwie. Pierwsza wzmianka o istnieniu wsi pochodzi z 1335 roku. Nazywała się ona wówczas Rybyn i została założona na ziemiach wchodzących w skład klucza lubawskiego, należących do dóbr biskupstwa chełmińskiego. Zanim ukształtowała się współczesna nazwa, określano ją jako: Rybin, Rybień, Rieben, Ribyn, Reyben, Rübnau, Reybenn, Ribno, Rybno, Ruebenau i Ruebnau. 

Na mocy drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku wieś znalazła się w obrębie Królestwa Polskiego. W czasie najazdu Szwedów na Polskę, wskutek wyniszczającej wojny (1655-1660) - potopu szwedzkiego, osada znacznie ucierpiała. Około 1785 roku założono tu pierwszą szkołę. W okresie II Rzeczypospolitej Rybno było wsią gminną i należało najpierw do powiatu lubawskiego, a od 1932 roku - do powiatu działdowskiego. W 1929 roku oddano do użytku pierwszy kościół parafialny o konstrukcji drewniano-murowanej oraz założono cmentarz. Funkcjonowały tu między innymi: powszechna szkoła czteroklasowa, tartak, stacja benzynowa oraz duże targowisko.

W 1988 roku oddano do użytku drugi kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa. Przejął on funkcję kościoła parafialnego. Do czasów dzisiejszych zachował się przedwojenny kościół z głównym ołtarzem, zestawionym z elementów manierystycznych, oraz eklektyczną amboną z początku XX wieku, budynek szkoły, a także liczne budowle murowane. Na skraju wsi znajdowało się grodzisko wczesnośredniowieczne (z XII-XIII wieku) zwane Groszkowską Górą. Zostało ono zbudowane przez słowiańskie plemię Mazowszan i należy do jednych z najbardziej wysuniętych na północ. Zlokalizowane było przy strudze, łączącej położone obok siebie jeziora Rybno i Zarybinek.
 
We wsi rośnie kilka okazałych drzew, objętych ochroną prawną, między innymi największy na obszarze Welskiego Parku Krajobrazowego okaz lipy drobnolistnej. W pobliżu wsi znajduje się też projektowany rezerwat limnologiczny Jezioro Neliwa. Przedmiotem ochrony ma być zarastające jezioro z silnie rozwiniętą roślinnością wodną. 

Tylice to spora wieś, położona na drodze z Nowego Miasta Lubawskiego w kierunku Grodziczna. Nie jest znana data lokowania Tylic, jednak musiało to nastąpić przed 1319 rokiem, ponieważ wtedy w dokumentach wymieniony zostaje kościół. Od średniowiecza, miejscowość była własnością biskupów chełmińskich. W 1326 roku dzierżawcą wsi był niejaki Mikołaj z Tylic. Od 1466 roku miejscowość znajdowała się w granicach Rzeczypospolitej. Tutejsza parafia p.w. św. Michała Archanioła została erygowana prawdopodobnie już w pierwszych latach XIV wieku. W roku 1488 biskup Stefan z Nidzicy nadał prawo patronatu nad parafią rodzinie Kostków z Tyliczek. W dawnych XIV-wiecznych źródłach miejscowość występuje pod nazwami: Tylutz, Thylitz, Thyliz, Tillitz. W 1751 roku biskup Wojciech Leski ustąpił dobra tylickie kapitule chełmińskiej. Do dziś nie zachowały się, niestety, zabytki z tak dawnej przeszłości. Obecny kościół p.w. św. Michała Archanioła jest dużo późniejszy. Został zbudowany w latach 1700-1702 i był konsekrowany przez biskupa Teodora Potockiego 19 października 1709 roku. O tym fakcie informuje drewniana tablica z inskrypcją w języku łacińskim. 

Mroczno to spora wieś, położona w malowniczym otoczeniu morenowych wzgórz i lasów pomiędzy Grodzicznem i Nowym Miastem Lubawskim. Początkowo, na tych terenach mieszkało pruskie plemię Sasinów. Później, założono tu Morocze, wieś, którą rządzili kanonicy chełmińscy aż do 1773 roku. W 1414 roku Mroczno zostało doszczętnie spalone przez Krzyżaków. Na początku XVIII wieku znajdował tu się folwark z dworem, karczma oraz kilka posesji zamożnych chłopów. W 1773 roku rząd pruski przejął ziemie biskupa chełmińskiego i kapituły. Z ziem tych utworzono domeny państwowe. W czasie wojny z bolszewikami w 1920 roku, opuszczoną przez mieszkańców wieś na krótko zajęły wojska rosyjskie. 

Tutejsza parafia została założona przez biskupów chełmińskich w 1260 roku. Pierwsze wzmianki o kościele pochodzą już z 1335 roku. Świątynia ta spłonęła jednak podczas wojny z Krzyżakami w 1414 roku. Drugi kościół został zbudowany dzięki staraniom proboszcza Jana de Praśnica w 1589 roku. W kronikach, jako patron parafii wymieniany jest św. Mateusz Apostoł i święta Małgorzata. Trzeci kościół wzniesiono w 1732 roku, a obecny wybudowano na jego miejscu w roku 1936. Nosi on wezwanie Najświętszego Serca Pana Jezusa.

Grodziczno leży kilka kilometrów na południe od Lubawy. Pierwsze wzmianki źródłowe o tej miejscowości pochodzą z 1338 roku. Była to prawdopodobnie pierwsza osada, założona przez Krzyżaków w tej części ziemi lubawskiej. W XIV wieku Krzyżacy oddali Grodziczno w dzierżawę na prawie rycerskim. Po 1466 roku wieś była własnością szlachecką.

Kiełpiny to wieś, położona przy drodze do Lidzbarka Welskiego, około 18 km na południe od Lubawy. Jest tu ciekawy kościół parafialny p.w. św. Wawrzyńca. Tutejsza parafia została założona w XIV wieku przez Krzyżaków. Wybudowano wówczas drewniany kościół, który uległ zniszczeniu. Drugi, również drewniany zbudowano w II połowie XVI wieku. Na jego miejscu, w 1745 roku miejscowi gospodarze wybudowali kościół z kamienia polnego. W 1823 roku kościół ten odnowiono i dobudowano drewnianą wieżę.

Lidzbark Welski został założony na prawie niemieckim w 1301 roku. Po nadaniu dwa lata później tych ziem Krzyżakom, z uwagi na położenie na pograniczu z Mazowszem, w mieście został zbudowany zamek i fortyfikacje. Zbudowano także kościół p.w. św. Wojciecha i młyn. Prawa miejskie uzyskał Lidzbark około 1325 roku. Nazwa miasta pochodzi od dawnej osady słowiańskiej, którą zwano Ludbarć, a której mieszkańcy trudnili się bartnictwem.

W okresie rządów krzyżackich miasto nosiło wiele nazw (m. innymi Luterberg, Lutinberg, Luthbork, Lautenberg). W roku 1454 mieszczanie Lidzbarka przystapili do antykrzyżackiego Związku Pruskiego, a po zawarciu II pokoju toruńskiego, kończącego wojnę trzynastoletnią w 1466 roku, miasto znalazło się w granicach Polski i uzyskało liczne przywileje królewskie. Przyczyniło się to do szybkiego rozwoju gospodarczego, zahamowanego wszakże w XVII i na początku XVIII wieku przez wojny przetaczające się przez Rzeczpospolitą.

W wyniku I rozbioru w 1772 roku, miasto dostało się pod panowanie Królestwa Prus. Panowanie pruskie przerwała na krótko epoka napoleońska i przynależność Lidzbarka do Księstwa Warszawskiego w latach 1807-1815. W roku 1887 przez Lidzbark przeprowadzono linię kolejową z Działdowa (Soldau) do Brodnicy (Strasburg). Po I wojnie światowej, w styczniu 1920 roku miasto powróciło do Polski. W czasie II wojny światowej wielu mieszkańców Lidzbarka poniosło śmierć, a miasto zostało zniszczone w trzech czwartych. Po wojnie Lidzbark budowano praktycznie od podstaw.

Pomimo zniszczeń, w mieście zachowało się nieco zabytków. Na uwagę zasługują resztki gotyckiej bramy zamkowej z XIV wieku, średniowieczny układ uliczek starej części miasta, kościół p.w. św. Wojciecha, kościół ewangelicki, czy XIX-wieczne kamieniczki i spichlerz. Na moście nad rzeką Wel można zobaczyć także zabytkową figurkę św. Jana Nepomucena z 1802 roku.

Tuż obok miasta znajduje się otoczone sosnowymi lasami jezioro Lidzbarskie, a nieco dalej -  inne jeziora, stwarzające dobre warunki dla rekreacji, uprawiania wędkarstwa i sportów wodnych. Są to jeziora polodowcowe, głównie typu rynnowego. Przepływająca przez Lidzbark rzeka Wel jest popularna wśród kajakarzy, gdyż pod miejscowościami Kurojady i Chełsty przyjmuje ona zdecydowanie odmienny charakter, tworząc wartki potok górski. W dolinie rzeki Wel utworzono w 1995 roku Welski Park Krajobrazowy.  

Jeszcze przed wojną były dwa miasta noszące nazwę Iława. Oba wprawdzie leżały na terytorium tej samej prowincji Rzeszy - Prus Wschodnich (Ostpreußen), lecz jedno nazywało się Iławą Pruską (Preußisch Eylau), drugie zaś - Iławą Niemiecką (Deutsch Eylau). To pierwsze wsławiło się błyskotliwą szarżą kawalerii napoleońskiej w bitwie stoczonej przez Francuzów z połączonymi armiami Rosji i Prus w lutym 1807 roku. Dziś nazywa się Bagrationowsk i leży w rosyjskim Obwodzie Kaliningradzkim, tuż za granicą z Polską. Drugie miasto - Iława Niemiecka, po 1945 roku przypadło Polsce i nosi dziś nazwę pozbawioną przymiotnika. Nie należy ono, oczywiście do historycznej Ziemi Lubawskiej, lecz z uwagi na niewielką odległość (18 km) i fakt, że Lubawa leży na terenie powiatu iławskiego włączyłem je do niniejszej podróży.

Iława jest miastem leżącym na styku terytoriów dawnych pruskich plemion: Pomezanów, Pogezanów i Sasinów. Nazwa miasta wywodzi się od pruskiego słowa "ilis", co znaczy "czarny". W językach ludów bałtyckich słowo "ilu" oznaczało również "błoto" lub "bagno". 

Miasto zostało założone w roku 1305, na mocy przywileju komtura dzierzgońskiego Siegharda von Schwartzburga. Powstało ono w celu rozwijania kolonizacji tych ziem, ale pełniło też ważną funkcję obronną, jako miasto graniczne. Iława została zasiedlona przez osadników niemieckich. Polacy zaczęli przybywać do miasta dopiero po ostatniej wojnie polsko-krzyżackiej. W średniowieczu, ludność Iławy liczyła około 500 osób, które utrzymywały się z rzemiosła, browarnictwa, handlu, rybołówstwa i bartnictwa. W połowie XV wieku wśród mieszczan iławskich coraz większą popularność zaczął zdobywać Związek Pruski, a w 1454 roku w Iławie i innych miastach wybuchły antykrzyżackie powstania. Jednakże po klęsce wojsk polskich pod Chojnicami Krzyżacy zaczęli odzyskiwać władzę nad opanowanymi przez powstańców miastami. Krzyżacy osadzili w Iławie w końcu 1454 roku zaciężny garnizon czeski, któremu jednak nie wypłacali żołdu. W tej sytuacji w 1457 roku Iława została odkupiona od żołnierzy czeskich przez Polaków. Wkrótce jednak została odbita przez Krzyżaków.

Po sekularyzacji Zakonu przez Albrechta Hohenzollerna w 1525 roku, Iława znalazła się w granicach Prus Książęcych. Nastał wówczas dla miasta ponad stuletni okres pokoju, przerwany w 1628 roku przez wojnę polsko-szwedzką. Iława została zmuszona do utrzymywania wojsk szwedzkich, stacjonujących w pobliskich Mątykach, co bardzo zubożyło gospodarkę miasta. Podobne obciążenia przyniosła Iławie wojna siedmioletnia, toczona w latach 1756-1763 pomiędzy Wielką Brytanią, Prusami i Hanowerem - z jednej, a Francją, Austrią, Szwecją, Saksonią i Rosją - z drugiej strony. Austriacy i Rosjanie zajęli wówczas część Prus (w tym Iławę) i nałożyli na mieszkańców wysokie podatki i inne obciążenia wojenne. W XVIII wieku Iława stała się miastem garnizonowym. Stacjonowała tu pruska piechota i dragonia, zbudowano wojskowe magazyny, szpital, zbrojownię i prochownię. Miasto czerpało z tego korzyści, gdyż na potrzeby armii pracowało wielu jego mieszkańców. W 1806 roku wybuchła kolejna wojna - tym razem francusko-pruska, i Iława została zajęta przez Francuzów na blisko 2 lata (w roku 1807 w pobliskim pałacu w Kamieńcu przebywał przez 2 miesiące sam Napoleon). Ponowny przemarsz wojsk napoleońskich przez Iławę miał miejsce w czasie kampanii rosyjskiej w 1812 roku. W XIX wieku dokonano ważnych inwestycji infrastrukturalnych. Zbudowano kanał łaczący jeziora Jeziorak i Drwęckie, budowano drogi i linie kolejowe. W 1872 roku zbudowano w Iławie dworzec. Miasto stało się ważnym węzłem komunikacyjnym. W końcu XIX wieku zaczęła rozwijać się również turystyka. W latach 1910-1912 wzniesiono przy głównej ulicy miasta - Kaiserstrasse - okazały neobarokowy gmach ratusza.

Wybuch I wojny światowej zahamował rozwój Iławy. Trudną sytuację pogłębił powojenny chaos gospodarczy (hiperinflacja) a następnie kryzys gospodarczy lat 30. XX wieku. W tych warunkach, coraz większość popularność zyskiwała w Iławie NSDAP. Po wybuchu II wojny światowej, Iława została włączona do Prus Zachodnich. Wojska radzieckie, wkraczające w 1945 roku do Iławy spaliły i splądrowały miasto oraz dokonały wielu gwałtów i mordów na ludności cywilnej. Niemal całkowicie zrujnowane i opustoszałe miasto Rosjanie przekazali następnie władzom polskim. Stopniowo zostało ono zasiedlone przez Polaków z Pomorza, Mazowsza, Lubelszczyzny i Kielecczyzny. Odbudowywano i rozwijano infrastrukturę miasta, powstały nowe szkoły i zakłady. Doceniając walory naturalne i piękne położenie miasta inwestowano także w rozwój turystyki.

Dzisiejsza Iława jest prężnie rozwijającym się ośrodkiem kulturalnym, gospodarczym i turystycznym. Z racji położenia nad pięknym jeziorem Jeziorak, jest też ośrodkiem żeglarstwa i innych sportów wodnych oraz cenionym wczasowiskiem. Od 1994 roku każdego lata odbywa się w Iławie międzynarodowy festiwal jazzu tradycyjnego Old Jazz Meeting "Złota Tarka" - impreza z ponad 40-letnią tradycją, przeniesiona tu z Warszawy.

Iława posiada także zabytki historyczne, o których więcej informacji zamieszczam w opisach zdjęć.

Szymbark to obecnie niewielka wieś, położona około 10 km na północ od Iławy. Znajdują się tu okazałe ruiny biskupiego zamku kapituły pomezańskiej. Budowę zamku w Szymbarku zainicjował przypuszczalnie w latach 70. XIV stulecia proboszcz kapituły pomezańskiej Henryk ze Skarlina. O fundatorze oraz dacie "zamknięcia bramą" informowała niegdyś umieszczona ponad bramą inskrypcja: "Hec Porta Constructa Est Anno Domini MCCCLXXXVI Tempore Fratris Henrici De Skarlin Prepoziti", co można przetłumaczyć mniej więcej tak: "Brama wzniesiona została roku pańskiego 1386 za czasów brata Henryka ze Skarlina - prepozyta". Niektórzy historycy prezentują odmienny pogląd, zgodnie z którym proces wznoszenia warowni rozpoczął się dużo wcześniej, być może jeszcze w XIII stuleciu. Nie ma natomiast rozbieżności co do historii miejsca, w jakim ona powstała - powszechnie przyjmuje się, iż w czasach przedkrzyżackich istniał tutaj otoczony wodą ufortyfikowany gród pruski. W ciąg murów zamkowych było wbudowane 10 wież. Zamek otoczony był fosą, a od wschodu prowadził do niego most zwodzony. W czasie wojny trzynastoletniej w latach 1454-1466, kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk.

Po sekularyzacji Zakonu warownia przeszła w posiadanie rodziny von Polenz, później zaś - w ręce Eulenburgów, Schliebenów i w końcu - rodu Finck von Finckenstein. W XIX wieku, na miejscu mostu zwodzonego zbudowano, zachowany do dziś most stały. Pod koniec II wojny światowej w zamku stacjonowały oddziały SS. Po przejściu frontu zajęły go wojska sowieckie, by później (na początku 1946 roku) spalić zabudowania mieszkalne wraz z wyposażeniem.,

Kisielice to niewielkie miasteczko, położone na zachód od Iławy. Jego historia sięga XIII wieku. Istniała tu wówczas osada Vrienstad, która w 1255 roku stała się własnością biskupią. W roku 1293 Dietrich von Stangen otrzymał pozwolenie na założenie miasta, które zostało lokowane w 1315 roku. W latach 1331-1334 zbudowano tu, położony na wzgórzu, gotycki kościół. W końcu XIV wieku miasto zostało sprzedane przez rodzinę von Stangen biskupowi pomezańskiemu. Po wojnie trzynastoletniej Kisielice pozostały pod władzą Krzyżaków, a po sekularyzacji Zakonu przeszły na własność rodziny von Polenz. W roku 1576 tutejszy kościół został przejęty przez gminę protestancką. Dwieście lat później miasto zostaje zniszczone przez wielki pożar. W końcu XIX wieku do Kisielic doprowadzono linię kolejową.

Olbrzymich zniszczeń doznały Kisielice pod koniec II wojny światowej. Wkraczająca Armia Czerwona spaliła i splądrowała miasto, w rezultacie czego Kisielice utraciły prawa miejskie, które odzyskały dopiero po 40 latach, w 1986 roku. Jedynym, godnym uwagi zabytkiem jest tu XIV-wieczny kościół parafialny p.w. Matki Bożej Królowej Świata. Należy jednak podkreślić, że z dawnego wyposażenia świątyni nie zachowało się praktycznie nic.

Ostróda leży niecałe 30 km na północny wschód od Lubawy. Jadąc do niej, podróżny opuszcza dawną Ziemię Lubawską i wjeżdża na tereny zasiedlone niegdyś przez pruskie plemię Pomezanów. Właśnie Pomezania była pierwszym etapem ekspansji rycerzy Zakonu NMP na ziemie Prusów. Właśnie tu, niedaleko jeziora Drwęckiego Krzyżacy zbudowali około roku 1270 warowny zamek, wokół którego wyrosła wkrótce osada, podległa komturowi dzerzgońskiemu. W roku 1329 komtur Dzierzgonia Luter z Brunszwiku nadaje prawa miejskie Ostródzie. Nazwa miasta prawdopodobnie pochodzi od niemieckich osadników z okolic Osterode am Harz (miasto to jest dziś miastem partnerskim Ostródy). Kilkanaście lat później, w roku 1341 za rządów Wielkiego Mistrza Dietricha von Altenburg, Ostróda zostaje samodzielnym komturstwem. W końcu XIV wieku miasto ufortyfikowano i zbudowano murowany zamek. W czasie wielkiej wojny z Polską w 1410 roku, komtur Ostródy Gamrath von Pintzenau wraz z wojskiem chorągwi miasta walczy i ginie w bitwie pod Grunwaldem. Po bitwie grunwaldzkiej, rycerz Mikołaj z Durąga (Claus von Doringe) zdobywa zamek i poddaje Ostródę wojskom króla Władysława II Jagiełły, lecz postanowienia I pokoju toruńskiego z 1411 roku przywracają panowanie krzyżackie. W roku 1440 Ostróda przystępuje do antykrzyżackiego Związku Pruskiego. Po wybuchu wojny trzynastoletniej powstańcy zdobywają zamek, który wszakże zostaje odbity przez Krzyżaków. Miasto pozostaje pod władzą Zakonu niemal do samej jego sekularyzacji. Dopiero w roku 1519, w czasie ostatniej wojny polsko-krzyżackiej, wojska króla Zygmunta I Starego opanowują miasto, które jednakże po "hołdzie pruskim" w roku 1525 zostaje włączone do Prus Książęcych, rządzonych przez Hohenzollernów.

W latach 1628-1629, w czasie wojny polsko-szwedzkiej, w ostródzkim zamku przebywa król Gustaw II Adolf Waza, a w mieście stacjonują wojska szwedzkie. W latach 1633-1643 rządy w mieście sprawuje książę Jan Chrystian z dynastii Piastów śląskich. W latach 1708-1711 Ostródę dotyka epidemia dżumy, a w roku 1788 pada ona pastwą wielkiego pożaru. W roku 1807 miasto zajmują wojska francuskie, a na tutejszym zamku przez blisko 2 miesiące kwateruje Cesarz Francuzów - Napoleon Bonaparte. W roku 1834 pastorem polskiej gminy ewangelickiej zostaje znany działacz społeczno-narodowy Gustaw Herman Marcin Gizewiusz, który działa tu aż do śmierci w 1848 roku. Dziesięć lat później, w 1844 roku, inżynier Georg Jacob Steenke dokonuje w Ostródzie symbolicznego otwarcia budowy kanału Ostródzko-Elbląskiego, a w roku 1872 do miasta zostaje doprowadzona linia kolejowa łącząca Olsztyn (Allenstein) z Iławą (Deutsch Eylau). Miasto rozwija się dynamicznie. Na przełomie XIX i XX wieku dokonywane są liczne inwestycje w infrastrukturę (zakładana jest elektryczność, gaz, wodociągi, kanalizacja, powstają nowe drogi i ulice, kościoły, synagoga). W roku 1912 w Ostródzie zostaje zbudowane nawet lotnisko, zlikwidowane po I wojnie światowej.

W roku 1920 odbywa się plebiscyt, mający zadecydować o przynależności państwowej Warmii i Mazur. W Ostródzie za Niemcami głosuje 8.207 mieszkańców, za Polską oddano zaledwie 17 głosów. W czasie II wojny światowej Ostróda zostaje poważnie zniszczona. Wkraczająca Armia Czerwona pali i dewastuje stare miasto, które już nigdy nie powróci do swojego dawnego wyglądu.

Po wojnie miasto zostaje odbudowane i zasiedlone przez ludność polską. Dziś jest to liczące blisko 35.000 mieszkańców centrum gospodarcze i oświatowo-kulturalne. Bardzo ważną gałęzią gospodarki Ostródy jest turystyka, do rozwoju której miasto ma wprost idealne warunki. Położenie wśród pięknych lasów, łagodnych wzniesień polodowcowych oraz w bliskim sąsiedztwie aż 15 jezior (z których 5 leży w granicach miasta) sprawiło, że już przed wojną Ostróda była nazywana "Perłą Mazur". Przepływająca przez miasto Drwęca stanowi także swoisty rezerwat przyrody. Dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczna (hotele, pensjonaty, campingi, baza gastronomiczna, ośrodki sportów wodnych), wygodne połączenia komunikacyjne (przez miasto przebiega międzynarodowa szosa E-7 i linia kolejowa), liczne atrakcje turystyczne (w tym unikalny kanał Ostródzko-Elbląski) sprawiają, że Ostródę corocznie odwiedzają tysiące z gości z kraju i zagranicy.

Mimo wojennych zniszczeń w mieście zachowały sie ciekawe zabytki, z których część odbudowano. Więcej informacji o nich zamieszczam w opisie zdjęć.