Gniew to jedno z najpiękniejszych nadwiślańskich miasteczek. Przechadzając się po jego wąskich i krętych uliczkach, pełnych tajemniczych zakamarków, okien i drzwi nie sposób nie zachwycić się, nie zadumać nad wielowiekową historią tego miejsca, nie poczuć średniowiecznej atmosfery grodu o nieco złowrogo brzmiącej nazwie. Gdy wjeżdża się do Gniewa od południa, już sama panorama miasta, zdominowana przez bryłę potężnego zamczyska z czterema wieżami i średniowiecznego, gotyckiego kościoła musi wzbudzić zachwyt. Położone na wysokim wzniesieniu, kontrastują czerwienią swych murów z zielonym stokiem wzgórza. Dawna kompozycja przestrzenna i układ urbanistyczny są wyraźnie widoczne w kształcie zabudowy. Zwiedzając Gniew, warto pamiętać, że jest on miastem, które może poszczycić się najcenniejszym w województwie pomorskim zespołem zabytkowych kamienic. Historia niektórych z nich sięga nawet XIV wieku. Tym, co absolutnie wyróżnia Gniew spośród innych miast i miasteczek Pomorza, są datowane na XV wiek "gniewskie leby", czyli świetnie zachowane domy podcieniowe znajdujące się po zachodniej stronie rynku.
Pierwsze wzmianki o Gniewie w źródłach pisanych pochodzą z I połowy XIII wieku, choć tereny, na których leży miasto już od wieku X wchodziły w skład państwa Polan, a następnie monarchii pierwszych Piastów. Pierwotna nazwa miejscowości brzmiała Gmiew, choć w średniowieczu funkcjonowała też nazwa Wońsk oraz niemiecka nazwa Mewe. W okresie rozbicia dzielnicowego rządzili nią książęta świeccy. W roku 1229 dwaj z nich - synowie Mściwoja I - Sambor II i Świętopełk II Wielki przekazali gniewską osadę opactwu cystersów w Oliwie. W II połowie XIII wieku Sambor odebrał jednak Gniew cystersom i w zamian za pomoc, udzieloną mu przez Krzyżaków w rywalizacji ze Świętopełkiem, przekazał gród rycerzom Zakonu NMP. Zakon, dla którego była to pierwsza posiadłość na lewym brzegu Wisły, przejął gród ostatecznie w 1282 roku. Ważne położenie strategiczne zdecydowało o budowie zamku konwentualnego, obok którego w roku 1297 Krzyżacy lokowali miasto na prawie chełmińskim. W latach 1410-1466 miasto wielokrotnie przechodziło z rąk do rąk, by ostatecznie po wojnie trzynastoletniej znaleźć się w granicach Polski.
W roku 1626 podczas wojny polsko-szwedzkiej, w okolicach Gniewa doszło do starcia między siłami Rzeczypospolitej i Szwecji, zakończonego zwycięstwem wojsk Gustawa II Adolfa. W II połowie XVII wieku urząd starosty gniewskiego pełnił Jan Sobieski - późniejszy król, który wzniósł tu pałac dla swej żony Marii Kazimiery de la Grange d' Arquien (Marysieńki). Miasto podupadło na tle ogólnego kryzysu gospodarczego i politycznego Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, a po I rozbiorze Polski w 1772 roku znalazło się w zaborze pruskim.
W I połowie XIX wieku rząd pruski rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę rozbiórkę bądź przebudowę większości dawnych zamków krzyżackich. Los ten podzielił też gniewski zamek. Przeznaczony został najpierw na koszary, później na spichlerz, a w końcu - po częściowej rekonstrukcji - na więzienie.
Po zakończeniu I wojny światowej, na mocy traktatu wersalskiego Gniew powrócił do Polski w 1920 roku. Zamek zajęła polska administracja, a później obiekt przejęło wojsko. W lipcu 1921 roku, w niewyjaśnionych okolicznościach, wybuchł na zamku pożar, który doszczętnie zniszczył trzy skrzydła i częściowo skrzydło południowe. Zamek uzyskał status trwałej ruiny.
W trakcie II wojny światowej, niemieccy okupanci w zachowanych pomieszczeniach południowego skrzydła zamku urządzili więzienie przejściowe dla ludności polskiej wysiedlanej z Pomorza. Pod koniec wojny oddziały niemieckie osłaniające ewakuację i odwrót z Gdańska zażarcie broniły Gniewa, który został zajęty przez Rosjan dopiero 7 marca 1945 roku.
Po wojnie, pod koniec lat 60. XX wieku podjęto próbę odbudowy najważniejszego gniewskiego zabytku - zamku krzyżackiego. Postępujące prace przerwał kryzys gospodarczy w II połowie lat 70. Ponowne prace podjęto dopiero na początku lat 90. XX wieku. Ówczesny właściciel zamku - Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury wraz z Muzeum Archeologicznym w Gdańsku opracował koncepcję adaptacji możliwych do odbudowy skrzydeł zamkowych na funkcje muzealne, hotelowe, gastronomiczne i konferencyjne. W latach następnych wykonano stropy w skrzydłach zachodnim i wschodnim, dokonano adaptacji wnętrz. Skrzydło wschodnie zaadoptowano na dormitorium, mające charakter schroniska młodzieżowego. W skrzydle zachodnim znajdują się sale wystawowe oddziału Muzeum Archeologicznego w Gdańsku oraz sala konferencyjna. W 1997 roku kaplicy, znajdującej się w skrzydle południowym, przywrócono charakter sakralny. Wciąż jeszcze trwają prace w skrzydle północnym. Organizowane na zamku od 1992 roku spektakle i inscenizacje historyczne oraz turnieje rycerskie sprawiły, że uznawany jest on za jeden z głównych ośrodków upowszechniania historii w Polsce.
