Wśród morenowych wzgórz, które meandrami przemierza rzeka Wierzyca, leży małe, przeurocze kociewskie miasteczko o nazwie Pelplin. Kryje ono w sobie niezliczone skarby kultury i sztuki wielu pokoleń. Co roku przyciąga setki turystów specyficzną, nieco nostalgiczną atmosferą sprzyjającą niespiesznym wędrówkom, spokojnym spacerom oraz wartościowemu wypoczynkowi.
Historia Pelplina nierozerwalnie związana jest z zakonem cystersów, przybyłych tu z Bad Doberan w Meklemburgii. Na jej kartach Pelplin pojawił się w 1274 roku, w dokumencie wystawionym w Świeciu przez księcia pomorskiego Mszczuja (Mestwina) II, który nadał zakonnikom wieś zwaną Polplin wraz z obszarem zawartym między rzekami Wierzycą, Jonką i Węgiermucą. Od tej pory ziemie pelplińskie złączyły się ze światem duchowym. Pomiędzy XIII i XVI wiekiem cystersi wznieśli trójnawową świątynię oraz zabudowania klasztorne i gospodarcze. Jak pisał w swojej kronice Jan Długosz: "Klasztor ten był tak piękny i znakomity ze względu na wzniesione w nim budowle i mury, że łatwo budził u wszystkich śmiertelnych podziw".
W roku 1433 klasztor pelpliński padł ofiarą najazdu czeskich „sierotek” – radykalnego odłamu husyckich taborytów pod wodzą Jana Čapka z Sán. W roku 1626 gościł tu król szwedzki Gustaw II Adolf, a w roku 1677 - król Jan III Sobieski.
W 1821 roku papież Pius VII bullą "De salute animarum" powiększył diecezję chełmińską i przeniósł jej stolicę z Chełmży do Pelplina. Wprawdzie o status ten ubiegały się także Toruń i Chełmno, lecz rząd pruski wybrał Pelplin w obawie, by większe ośrodki miejskie nie stały się ośrodkami polskiego życia narodowego. Miało to ogromne znaczenie dla niewielkiej wówczas wioski. O ile w 1780 roku Pelplin zamieszkiwało zaledwie 318 osób, to już w 1855 roku liczba mieszkańców wzrosła do 1300. Wyższe Seminarium Duchowne, założone w Chełmnie w 1630 roku, przeniesiono do Pelplina w 1829 roku. W 1836 roku, dzięki staraniom ówczesnego biskupa Anastazego Sedlaga, otwarto w Pelplinie Collegium Marianum - wówczas jedyną na terytorium zaboru pruskiego polską szkołę średnią. Uczono w niej języka i historii polskiej oraz rozmawiano po polsku. W 1931 roku, kiedy Pelplin liczył 4200 mieszkańców, nadano mu prawa miejskie.
Wybuch II wojny światowej otworzył najbardziej tragiczny rozdział w historii Pelplina. Seminarium duchowne pełniło funkcję więzienia, w którym przesłuchiwano torturowanych więźniów. 20 października 1939 roku, po krwawej procesji, która przeszła przez miasto, zginęli pelplińscy profesorowie, kanonicy i pracownicy Kurii, którzy znajdowali się na miejscu. Zginęło także kilku świeckich obywateli Pelplina. 7 marca 1945 roku położył kres okupacji hitlerowskiej.
W 1992 roku Pelplin stał się stolicą diecezji pelplińskiej. Pierwszym biskupem ordynariuszem nowej diecezji został ks. prof. dr hab. Jan Bernard Szlaga.
Miasto nie bez powodu często nazywane jest Kulturową Stolicą Kociewia. Odbywa się tu wiele imprez o charakterze ogólnopolskim m.in.:
- Pomorski Festiwal Poetycki im. ks. Janusza St. Pasierba,
- Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej,
- Jarmark Cysterski,
a także wiele imprez regionalnych.
Największą atrakcją turystyczną Pelplina jest Średniowieczny Pocysterski Zespół Zabytkowy, którego sercem jest Bazylika Katedralna z przełomu XIII i XVI wieku. Odrębną atrakcję Pelplina stanowią Muzeum Diecezjalne, Archiwum Diecezji Pelplińskiej oraz Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego, w których zgromadzono książki, starodruki, skarby malarstwa i rzeźby powstałe na Pomorzu. Najcenniejszym eksponatem jest jedyny w Polsce egzemplarz Biblii Guttenberga (1453-1455) w oryginalnej, skórzanej oprawie Henryka Costera z XV wieku.
