Chełmno jest urocze. Gdy patrzymy na nie od strony Wisły, widzimy jak usadowione na skraju wysokiej skarpy, ceglaną bryłą wyrasta ponad otaczającą je zewsząd zieleń. Ponad nią wznoszą się masywne gmachy i wieże gotyckich kościołów oraz smukła iglica renesansowego ratusza. Warto wjechać do miasta i zanurzyć się w klimatyczne uliczki starówki, pospacerować wzdłuż średniowiecznych murów obronnych, podziwiać piękny ratusz pośrodku rynku, otoczonego stylowymi kamieniczkami, chłonąć atmosferę pokrytych patyną wieków gotyckich kościołów czy wreszcie - nacieszyć oczy wspaniałą panoramą, roztaczającą się z wieży chełmińskiej fary.
Tereny, na których leży Chełmno są związane z Polską od zarania naszej państwowości. Samo miasto było początkowo osadą, położoną około 4 km od dzisiejszego Chełmna. W XII wieku zaczęła ona odgrywać rolę ośrodka władzy kasztelańskiej. Duże znaczenie grodu oraz jego położenie w sąsiedztwie wrogich plemion pruskich powodowało, że osada chełmińska była często atakowana, co w konsekwencji doprowadziło do tego, że władający tymi terenami książę Konrad I Mazowiecki postanowił sprowadzić tu rycerzy z zakonu Najświętszej Marii Panny. Dla Chełmna było to jedno z najważniejszych wydarzeń w jego całej historii.
Rycerze w białych płaszczach z czarnym krzyżem przybyli do ziemi chełmińskiej w 1230 roku i wkrótce po pokonaniu Prusów zaczęli tu budować zręby swego państwa. Wraz z pojawieniem się Zakonu, zmieniono lokalizację Chełmna. Porzucając spalony stary gród, mistrz krajowy Herman Balk za swoją siedzibę obrał wzgórze, na którego terenie dziś znajduje się wieś Starogród. Chełmno przeznaczono na stolicę tworzącego się państwa krzyżackiego. Zakon przystąpił do budowy zamku, w którym do połowy XIII wieku mieściła się siedziba I Komturii. W grudniu 1233 roku wielki mistrz Herman von Salza i mistrz pruski Herman Balk wystawili dla Chełmna dokument lokacyjny, tzw. Przywilej Chełmiński, który stał się podwaliną dla powstającego Chełmna, a także wielu innych miast. W roku 1239 Krzyżacy przenieśli po raz kolejny miasto na północ, a w obecnym miejscu Chełmno ostatecznie ulokowano w 1251 roku. Lokację tę potwierdził namiestnik wielkiego mistrza Eberhard von Sayn. Chełmno zachowało status miasta stołecznego tworzonego państwa krzyżackiego, utworzono w nim sąd najwyższy, do którego zwracały się o poradę prawną wszystkie sądy miast lokowanych na prawie chełmińskim.
XIII i XIV wiek to okres rozkwitu Chełmna. Wybudowano wówczas większość podziwianych do dziś budowli, otoczono miasto murami i rozbudowano jego ulice. Do Chełmna zaczęło napływać coraz więcej osadników z Nadrenii i Westfalii, Turyngii, Saksonii oraz ze Śląska. Rozwijało się rzemiosło i handel. W XIV wieku Chełmno przystąpiło do Hanzy i brało żywy udział w jej życiu, kiedy reprezentował je burmistrz Ertmar von Herdecke. Później ustąpiło miejsca Toruniowi, by w XV stuleciu wycofać się ze zrzeszenia. W roku 1386 Zakon podjął próbę założenia w Chełmnie uniwersytetu. Mimo przychylności papieża Urbana VI, projekt ten nie doczekał się realizacji z powodu trudnej sytuacji międzynarodowej Zakonu. Kilkadziesiąt lat później próbę podjęto ponownie, lecz wówczas na przeszkodzie stanął brak funduszy. Po klęsce Zakonu w 1410 roku Chełmno zostało poddane królowi polskiemu, jednak na mocy I pokoju toruńskiego wróciło pod zwierzchnictwo krzyżackie. Miasto odegrało istotną rolę w utworzeniu w 1440 roku antykrzyżackiego Związku Pruskiego, a w roku 1454 przystąpiło do powstania, które zapoczątkowało wojnę trzynastoletnią. W 1457 roku Chełmno zostało zajęte przez krzyżackie wojsko zaciężne, dowodzone przez Czecha Bernarda Szumborskiego. Prowadził on swe twarde i bezwzględne rządy do chwili swej śmierci, tj. do 1470 roku, potem jeszcze Chełmno pozostawało we władzy zaciężnych przez kolejne 9 lat (pomimo tego, że zgodnie z warunkami II pokoju toruńskiego z 1466 roku przeszło formalnie pod władzę Polski). Przez ten cały okres miasto popadło w znaczną ruinę.
W 1505 roku Chełmno zostało darowane przez króla Aleksandra Jagiellończyka, biskupom chełmińskim. W XVI wieku przebudowano część miasta w stylu renesansowym, wyremontowano mury obronne, lecz Chełmno już nigdy nie odzyskało wcześniejszego znaczenia. W połowie XVI wieku ruch reformacyjny nie ominął Chełmna. Do rozszerzenia luteranizmu przyczynił się rektor powołanego gimnazjum humanistycznego, Jan Hoppe. Później jednak, w wyniku działań kontrreformacyjnych biskupa chełmińskiego, niekatolicka część społeczeństwa (głównie znacząca grupa kupców niemieckich) opuściła miasto.
W XVII wieku, na skutek wojen polsko-szwedzkich, a także częstych epidemii Chełmno popadało w coraz większą ruinę. Aby zapobiec upadkowi miasta, król Jan III Sobieski potwierdził wszystkie dotychczasowe przywileje, a biskup Jan Małachowski zezwolił na ponowne osiedlenie się protestantów. W 1692 roku powstała tzw. Akademia Chełmińska, organizacyjnie związana z Uniwersytetem Krakowskim (istniała do 1818 roku). Wielka zaraza na początku XVIII wieku oraz wojny północna i siedmioletnia przyczyniły się do wyniszczenia miasta.
Po I rozbiorze Polski w 1772 roku, Chełmno zostało zajęte przez Prusaków. Protekcyjna polityka Fryderyka II wobec Chełmna, który chciał stworzyć konkurencję dla polskiego jeszcze Torunia, oraz dobra koniunktura gospodarcza przyczyniły się do rozwoju miasta. Ożywieniu uległy ruchy imigracyjne, do miasta napływali osadnicy, głównie ze Szkocji i Holandii. W latach 1807-1815 miasto wchodziło w skład Księstwa Warszawskiego, jednak po kongresie wiedeńskim Chełmno wróciło pod zabór pruski. Władze dokonały kasacji klasztorów katolickich: benedyktynek, dominikanów i franciszkanów. W XIX wieku rozebrano bramy miejskie, zasypano część rowów, utworzono dwie promenady, dokonano rozbudowy infrastruktury miasta, zmieniono w znaczny sposób dawną zabudowę (odbudowując stare domy, bądź budując nowe). Doprowadzono linię kolejową, założono wodociągi, gazownię i oświetlenie ulic, a na początku XX wieku - kanalizację. W całym okresie pruskim Chełmno było ważnym ośrodkiem szkolnictwa. Działały tu szkoły elementarne oraz wyższe: Gimnazjum Katolickie o bardzo wysokim poziomie nauczania, gimnazjum realne oraz Miejska Wyższa Szkoła Dziewcząt. Bardzo ważną pozycję w polskim życiu narodowym pełniło Chełmno w okresie nasilonej germanizacji, tutaj pojawiło się pierwsze pismo polskie na Pomorzu.
W wyniku klęski Niemiec w I wojnie światowej, Chełmno na mocy traktatu wersalskiego powróciło do Polski. Władze polskie przejęły miasto 22 stycznia 1920 roku. Okres dwudziestolecia międzywojennego nie był dla miasta pomyślny. Z tutejszych ziem wycofała się znaczna część ludności pochodzenia niemieckiego i żydowskiego, było wśród nich wielu handlowców, kupców, przemysłowców, nauczycieli. Brakowało środków na inwestycje.
Po ataku III Rzeszy na Polskę, Chełmno zostało zajęte przez Niemców już piątego dnia wojny. Władze okupacyjne natychmiast przystąpiły do akcji wyniszczania ludności polskiej i żydowskiej. Zburzono, założoną w 1842 roku, synagogę. W pobliskich Klamrach wymordowano 2000 Polaków. Znaczna część ludności została pozbawiona majątków i warsztatów, w miejsce wysiedlonych pojawiali się, sprowadzeni z Niemiec osadnicy. W styczniu 1945 roku wojska II Frontu Białoruskiego zajęły miasto, bez zadawania mu zniszczeń.
W latach powojennych następował powolny rozwój przemysłu i handlu. W ostatnim dziesięcioleciu zwrócono większą uwagę na turystyczne walory miasta, co wpłynęło na polepszenie jego wyglądu. Po wielu latach przystąpiono do naprawy i konserwacji najstarszych, zabytkowych budowli Chełmna. W 2005 roku ruszył, współfinansowany ze Środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, program rewitalizacji zabytków. Chełmno znalazło się również na liście miast należących do międzynarodowego projektu Szlak Europejskiego Gotyku Ceglanego.
