Jadąc w kierunku Chełmna warto zatrzymać się na kilka chwil w Wąbrzeźnie. Nas zainteresowała tu XIX-wieczna zabudowa rynku i sąsiadujących z nim uliczek, a także dwie świątynie: XIV-wieczny kościół parafialny p.w. św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza i znacznie późniejszy, bo pochodzący z I połowy XIX wieku kościół p.w. Matki Boskiej Królowej Polski.
Historia Wąbrzeźna jest podobna do dziejów wielu innych miast ziemi chełmińskiej. Osadnictwo na tych terenach sięga zamierzchłych czasów przedhistorycznych. Pierwsze jego ślady datowane są na ok. 12.000 lat wstecz. W połowie 4 tysiąclecia p. n. e. przybyła tu z obszaru Czech i Moraw pierwsza ludność kultury ceramiki wstęgowej (zwana tak od charakterystycznej ornamentyki naczyń)j, żyjąca z uprawy roli i hodowli zwierząt domowych. Kolejne duże migracje miały miejsce w epoce żelaza i we wczesnym średniowieczu. Najazdy i wędrówki ludów powodowały konieczność budowy osad warownych i grodów. Znaleziska z połowy XI wieku, świadczą o tym, iż okolice dzisiejszego Wąbrzeźna utrzymywały intensywne ponadregionalne kontakty handlowe. Istniał tu już wówczas gród o nazwie Wambrez, utrwalonej w źródłach pisanych dopiero w 1246 roku i oznaczającej osadę wśród brzóz. Około roku 1220 został on spalony przez plemiona pruskie.
Po przybyciu na ziemię chełmińską rycerzy krzyżackich w roku 1230, biskup Herman von Prizna rozpoczął budowę zamku. Prawdopodobnie to on nadał mu nazwę „Friedecke” czyli „spokojny zakątek”. Budowę ukończono w 1321 roku. Zamek pełnił funkcję rezydencji biskupiej do 1655 roku, przy czym jedynie w XIV wieku była to główna siedziba biskupa. W latach 1323-1349 zbudowany został też gotycki kościół parafialny z kamienia i cegły. Fundatorem jego budowy był biskup Otton, któremu przypisuje się również otoczenie miasta murami obronnymi.
Wiek XIV i początek XV to rozkwit miasta. Z tego okresu pochodzi nie zachowany przywilej lokacyjny, wystawiony około 1330 roku. Miasto ucierpiało w czasie wojen z zakonem krzyżackim na początku XV wieku. Mieszkańcy Wąbrzeźna, jako poddani wielkiego mistrza, walczyli po stronie Zakonu. Po wojnie trzynastoletniej, na mocy II pokoju toruńskiego z 1466 roku, ziemia chełmińska wraz z Wąbrzeźnem przeszły pod panowanie króla polskiego. Władzę nad miastem nadal sprawował biskup chełmiński. Przełom XVI i XVII wieku był okresem największej świetności miasta. Nastąpił rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, lokalnego handlu oraz rzemiosła. Reformacja nie przyniosła większych zmian, gdyż Wąbrzeźno, jako miasto biskupie, pozbawione było swobody wyznania.
Dalszy rozwój miasta zahamowany został przez wojny ze Szwecją. Wąbrzeźno zostało splądrowane w 1629 roku, straty powiększyła epidemia dżumy w 1630 roku, jednak apogeum nieszczęść przypadło na 1655 rok. Wojska szwedzkie pod dowództwem feldmarszałka Gustawa Steenbocka spaliły miasto, a po długim ostrzale zniszczyły zamek biskupi, który po tym wydarzeniu popadł w ruinę. W roku 1700 miasto strawił wielki pożar. Kolejne nieszczęścia przyniosła wojna północna i wojna siedmioletnia. Zamarły handel i rzemiosło. Wpływ na upadek miasta miały również zarazy i nieurodzaje.
W wyniku traktatów rozbiorowych, w 1772 roku Wąbrzeźno znalazło się w zaborze pruskim. Władze rozpoczęły sprowadzanie osadników niemieckich, a w roku 1788 zmieniły nazwę miasta na Briesen. W latach 1807-1815 Wąbrzeźno należało do Księstwa Warszawskiego. Okres ten nie przyniósł wprawdzie upragnionej wolności, ale miał duże znaczenie dla procesu kształtowania się polskiej świadomości narodowej. Po upadku Napoleona, na mocy uchwał Kongresu Wiedeńskiego Wąbrzeźno wróciło pod władzę Prus. Likwidacja ustroju feudalnego przyczyniła się do wzrostu znaczenia gospodarczego Wąbrzeźna. Stało się ono ważnym ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym. W latach 30. XIX wieku osiedlono w Wąbrzeźnie ponad tysiąc kolonistów niemieckich, dla których w 1852 roku ustanowiono parafię protestancką, a 1897 roku powołana została protestancka diecezja wąbrzeska. Po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku, a szczególnie w okresie "Kulturkampfu", polityka wobec Polaków znacznie się zaostrzyła. Usunięto język polski ze szkół średnich, sądownictwa i administracji. Komisja kolonizacyjna wykupywała własność polską, prowadzono akcję osadnictwa niemieckiego. Przełom XIX i XX wieku był jednak okresem znacznego rozwoju przestrzennego i gospodarczego. Do miasta doprowadzono kolej, powstało wiele gmachów, urządzeń infrastruktury oraz zakładów produkcyjnych. Wybudowano wodociągi, elektrownię i drogi. W Wąbrzeźnie w tym okresie działały także organizacje polskie: Towarzystwo Przemysłowe, Spółka „Rolnik”, Bank Ludowy, Towarzystwo Naukowe, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.
Wybuch I wojny światowej spowodował spadek produkcji i zastój w handlu, ale jednocześnie rozbudził nadzieje na odzyskanie niepodległości. Traktat wersalski ostatecznie zadecydował o włączeniu ziemi chełmińskiej do odrodzonej Polski. 19 stycznia 1920 roku Wąbrzeźno opuściły oddziały Grenzschutzu, a dzień później wkroczył do miasta I Pułk Ułanów Krechowieckich pod dowództwem generała Pruszyńskiego. Okres międzywojenny nie przyniósł miastu większych osiągnięć gospodarczych. W Wąbrzeźnie nadal dominowało rzemiosło. Nowo założone i powstałe przed wojną przedsiębiorstwa po krótkim okresie rozwoju podupadały lub ulegały likwidacji w okresie kryzysu gospodarczego. Problemem było bezrobocie. Rozwijały się za to szkolnictwo i kultura polska.
Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Wąbrzeźna przez Niemców zaczęły się prześladowania ludności polskiej. Kilkaset osób rozstrzelano, zlikwidowano polskie szkoły, organizacje, ponownie zmieniono nazwę miasta na Briesen Westpreussen. Rozpoczęto również akcję wysiedleńczą. Odpowiedzią na terror był opór - tworzyły się organizacje konspiracyjne, których zadaniem były walka zbrojna, sabotaż i działalność wywiadowcza. Po wojnie przystąpiono do organizowania administracji państwowej i uruchomienia warsztatów pracy. Na początku lat 50. XX wieku powstały Pomorskie Zakłady Tworzyw Sztucznych. Obok tego dużego zakładu powstawały również małe i średnie przedsiębiorstwa. Zagospodarowano tereny rolnicze i zwiększono poziom produkcji rolnej. Miasto zaczęło się rozbudowywać.
