"Postawił go na skale Krzysztof Wojewoda,
Ossoliński, jak wówczas wymagała moda -
W kształcie orła. Broniły go wały wysokie
Od najścia nieprzyjaciół i fosy głębokie.
Pięciokątną figurę miała ta budowa,
Co się tak przedstawiało: brama jako głowa,
Dwie baszty niby skrzydła, a dalej dwie drugie
Wyglądały jakoby orle nogi długie;
Środek budowli - korpus, a z zachodniej strony
Okrągła sala niby ogon roztoczony.
Baszt cztery przedstawiały cztery pory roku,
Dwie z jednego, a zaś dwie z drugiego znów boku.
Sal ogromnych rozmiarów, ni mniej ani więcej,
Tyle ich było, co w roku miesięcy.
Pokoi rozmaitych i przyjemnych oku
Tyle było w tem zamku, co tygodni w roku.
Okien różnych rozmiarów, taki gmach wspaniały
Tyle ich miał, z ilu dni rok składa się cały.
Do bramy most prowadził przez fosę rzucony,
Lecz tylko do połowy - niby nieskończony;
Na silnych był arkadach, próżny do połowy,
Gdy bramę otworzono, to most był gotowy.
Żelazną bramę na noc gdy się zamykało,
To w tym czasie pół mostu zawsze brakowało."
Tak zamek Krzyżtopór opisał XIX-wieczny poeta Franciszek Ksawery Bartkowski.
Słynna na całą Polskę budowla mieści się w miejscowości Ujazd w historycznej ziemi sandomierskiej. Pierwotnie, w XII wieku dobra te należałydo klasztoru cystersów w Jędrzejowie. W XV wieku stały się one własnością Oleśnickich. Dalsze losy Ujazdu wiążą się już z rodem Ossolińskich. Dobra te trafiły na krótko w ręce Jana Zbigniewa Ossolińskiego pana na Ossolinie, który w 1587 roku przekazał ten majątek synowi Krzysztofowi w prezencie ślubnym. Postanowił on zbudować siedzibę, która zaćmiłaby wszystkie pozostałe siedziby magnackie w Polsce i nie tylko. Zamek w Ujeździe powstawał w latach 1621–1644 w trzech fazach. Budynek główny i fortyfikacje wzniesiono w latach 1621- 1627. Kolejna faza to rozbudowa wieży zegarowej (bramnej), udokumentowana datą 1631, wyrytą w tablicy uszakowej przy wejściu. Faza ta łączyła się ze zmianą nazwy siedziby. Dotychczas używana była nazwa Krzysztopór łącząca imię fundatora z nazwą herbu rodu Ossolińskich (topór). Kolejna nazwa Krzyżtopór używana jest do dziś. Na bramie głównej umieszczono wówczas znacznych rozmiarów krzyż i topór oraz nieistniejącą już dziś inskrypcję: „Krzyż obrona / Krzyż podpora / Dziatki naszego Topora”. Zamek Krzyżtopór wzniesiono w rzadko spotykanym w Polsce typie palazzo in fortezza, czyli rezydencji łączącej wygodę mieszkańców z funkcją obronną. Zbudowano go na nietypowym planie - wpisanej w pięciobok bastionowej fortyfikacji. Pałac, fortyfikacje i ogród - trzy główne elementy założenia – zostały powiązane osiowo. Nie jest udokumentowane, kto był projektantem zamku - wiadomo, że budowa była prowadzona pod kierownictwem szwajcarskiego architekta Wawrzyńca Senesa (Laurentius Senes, Muretto de Sant). Niektórzy badacze wysuwają hipotezę, że autorem koncepcji mógł być - jako osoba wszechstronnie wykształcona - sam Krzysztof Ossoliński, wspomagany przez Włochów: Mattea Castello z Melide i królewskiego scenografa Agostino Locciego Starszego. Krzysztof Ossoliński zmarł w roku 1645 wkrótce po ukończeniu budowy, a posiadłość przeszła w ręce jego syna Krzysztofa Baldwina, który w 1649 roku zginął w bitwie pod Zborowem. Po Ossolińskich gospodarzem w Krzyżtoporze został oboźny koronny Samuel Jerzy Kalinowski, mąż córki Jerzego Ossolińskiego - Urszuli Brygidy. W roku 1655 zamek bez oporu zajęli Szwedzi pod dowództwem gen. Douglasa i zorganizowali sobie tutaj wygodną kwaterę, w której stacjonował gubernator obwodu Jan von Essen z grupą 400 rajtarów. Dwa lata później gościł w Ujeździe i osobiście podziwiał go sam Karol X Gustaw oczekujący na spotkanie z księciem Siedmiogrodu Jerzym II Rakoczym. Najeźdźcy szwedzcy opuścili Ujazd pod koniec 1657 roku, wcześniej ogołociwszy go z dekoracyjnego wystroju, wyposażenia i biblioteki. Zamek nadal był użytkowany przez Kalinowskich, następnie przez Wiśniowieckich, a w roku 1720 osiedli tu Morsztynowie. Żaden z następnych właścicieli Krzyżtopora nie miał ani woli ani środków na odbudowę i zagospodarowanie tej wspaniałej rezydencji, która z wolna zaczęła chylić się ku ruinie. Około roku 1760 nieznacznego remontu dokonał generał wojsk litewskich Jan Michał Pac, kolejny gospodarz na Ujeździe. Mieszkał on w Krzyżtoporze do roku 1768, w którym uczestnicy konfederacji barskiej na zaproszenie właściciela i marszałka konfederacji, znaleźli w zamku schronienie i bronili się przed Rosjanami. Od upadku konfederacji w 1770 roku Krzyżtopór był już tylko piękną ruiną, w której nikt nie mieszkał. Majątek kupił od Paców biskup krakowski Kajetan Sołtyk, by następnie przekazać go w spadku swemu krewnemu, podstolemu koronnemu Stanisławowi Sołtykowi. Później zamek przeszedł w ręce rodziny Łempickich, jako wiano wniesione przez Konstancję z Sołtyków Łempicką. Ostatnimi właścicielami Krzyżtoporu była rodzina Orsettich, która kupiła go w 1858 roku i trzymała do 1944 roku, zamieszkując w położonym po sąsiedzku dworze ziemiańskim. Pod koniec roku 1944, niedługo po wyzwoleniu mieściły się tu magazyny żywnościowe Armii Czerwonej, a po zaprzestaniu działań wojennych Krzyżtopór stał się własnością Skarbu Państwa. Chociaż obecnie zamek ma status tzw. trwałej ruiny, fakt że zachowało się aż 90% murów i około 10% sklepień pozwala snuć plany odbudowy rezydencji.
