Do Dzierzgonia zawitaliśmy pewnej soboty w drodze na Wybrzeże. Zatrzymaliśmy się na krótko i właściwie poza gotyckim kościołem p.w. św. Trójcy i św. Katarzyny nie zwiedzaliśmy innych, godnych uwagi miejsc, jak choćby XVIII-wiecznego kościoła p.w. św. Ducha, pełniącego dziś funkcję światynii obrządku grecko-katolickiego, pozostałości zamku krzyżackiego czy cmentarza żydowskiego z I połowy XIX wieku. Warto też dodać, że w pobliżu Dzierzgonia leży miejscowość i sanktuarium Święty Gaj, powszechnie identyfikowane jako miejsce śmierci patrona polskiego Kościoła katolickiego - św. Wojciecha. W niewielkiej odległości od miasta obejrzeć można także tzw. Kamienie Wilhelma - kilkanaście głazów z wyrytymi napisami, upamiętniających polowania, których uczestnikiem był następca tronu i późniejszy cesarz Wilhelm II.
Trochę historii... Okolice Dzierzgonia zostały zasiedlone przez plemiona pruskie w IV-IX wieku. Pod koniec X wieku, z misją chrystianizacyjną przybył na te tereny św. Wojciech. Misja zakończyła się tragicznie. Pod Bągartem, w niedalekim Świętym Gaju, 23 kwietnia 997 roku został on zamordowany. W XIII wieku, sprowadzony na te tereny Zakon Krzyżacki, rozpoczął podbój Pomezanii. W latach 1233-1234 miała miejsce pierwsza wspólna wyprawa rycerzy niemieckich i polskich i bitwa nad rzeką Zirgune (Dzierzgoń). Wyprawa uwieńczona została malowidłem ściennym w refektarzu Wielkiego Mistrza w Malborku. Kilka lat później, w latach 1236-1238, ma miejsce kolejna wyprawa, dowodzona przez margrabiego miśnieńskiego Henryka. Opanowuje ona Pogezanię i Pomezanię. Umacniając swe posiadanie, Krzyżacy budują gród warowny w Elblągu (1237 rok) i w Dzierzgoniu (1238 rok). W latach 1247-1248 budują oni na wzgórzu warownię, która później zostaje przebudowana w potężne zamczysko, a powstały gród nazywają Christburg. W roku 1249 na zamku dzierzgońskim zostaje podpisana ugoda, kończąca pierwsze powstanie Prusów przeciw Krzyżakom, a w roku następnym zostaje powołane komturstwo dzierzgońskie - pierwszym komturem zostaje Heinrich von Stange. Po kilkunastu latach wybucha drugie powstanie Prusów, którym - pomimo zniszczenia osady - nie udaje się jednak zdobyć samego zamku. Po stłumieniu powstania, w roku 1282, Krzyżacy przesiedlają Prusów (Jaćwingów). W roku 1288 wydany zostaje najstarszy zachowany przywilej lokacyjny miasta na prawie chełmińskim. W roku 1410, po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem, król Władysław II Jagiełło w drodze na Malbork, zatrzymuje się na zamku dzierzgońskim, który wcześniej opuściła załoga krzyżacka (komtur Dzierzgonia Albrecht von Schwarzburg pełniący funkcje Wielkiego Szatnego Zakonu, poległ w bitwie pod Grunwaldem). W roku 1411, zamek opuszczony przez szczupłą załogę polską, ponownie obejmują Krzyżacy. W 1414 roku, podczas trwania tzw. "wojny głodowej", król Władysław II Jagiełło ponownie przebywa na zamku. Będąc w pogoni za Krzyżakami poleca go spalić. W roku 1429 zamek zostaje odbudowany przez Krzyżaków. W roku 1440 mieszczanie Dzierzgonia przystępują do antykrzyżackiej konfederacji, znanej pod nazwą Związku Pruskiego. W lutym 1454 roku miasto przystępuje do powstania Związku Pruskiego. Mieszkańcy palą zamek - symbol władzy zakonnej. We wrześniu tegoż roku, po klęsce wojsk polskich pod Chojnicami, Krzyżacy ponownie obejmują władzę w Dzierzgoniu.
W roku 1466, w wyniku II pokoju toruńskiego, Dzierzgoń zostaje przyłączony do Polski. Oficjalnie w dokumentach występuje nazwa Dzierzgoń. W roku 1508 w dokumentach pojawia się oficjalna polska nazwa Kiszpork, będąca przekształceniem niemieckiej nazwy Christburg. W roku 1517 starostwo dzierzgońskie przejmuje rodzina Cemów, która wypowiadając się za reformacją, wprowadza luteranizm. W roku 1624 następuje faktyczne przejęcie starostwa przez wojewodów malborskich. W czasie wojny ze Szwecją w 1626 roku, oddziały armii szwedzkiej pod wodzą Gustawa Adolfa zajmują Dzierzgoń. Miasto zostaje ponownie zajęte przez Szwedów w czasie "potopu". W latach 1638, 1647, 1698, 1730 miasto dotykają pożary, stanowiące obok pomorów i wojen, główny czynnik regresu i zastojów w jego rozwoju. W latach 1708-1709 miasto opanowuje epidemia dżumy, która powoduje znaczne wyludnienie Dzierzgonia.
Po I rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 roku, Dzierzgoń dostaje się pod panowanie Prus. W okresie napoleońskim, w 1807 roku, ma miejsce przemarsz wojsk francuskich przez miasto. W latach 1830-1832 przywleczona przez wojska generała Dybicza, tłumiące Powstanie Listopadowe w Królestwie Polskim, cholera azjatycka zbiera obfite żniwo w Dzierzgoniu. W końcu XIX i na początku XX wieku rozwija się infrastruktura miejska. W roku 1874 Dzierzgoń otrzymuje kanalizację, rozbudowywane są ulice i drogi, doprowadzone zostaje połączenie kolejowe, zbudowana zostaje gazownia. Po I wojnie światowej, w lipcu 1920 roku ma miejsce plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach. Za polską przynależnością Dzierzgonia opowiedziało się jedynie 13 mieszańców. W końcu la 20-tych XX wieku w mieście zostają uruchomione wodociągi.
W styczniu 1945 roku Dzierzgoń zostaje zajęty przez oddziały Armii Czerwonej, które palą i dewastują miasto, które następnie zostaje oddane administracji polskiej.
Na temat pochodzenia nazwy miasta są różne teorie. Według Jana Władysława Grabskiego nazwa Dzierzgoń bierze się "...Od rzeki, później przez Długosza z łacińska Sirgune zwanej, a po polsku Dzierzgoń, bierze nazwę jezioro, do którego rzeka wpada. Nazwa Dzierzgoń jest pochodzenia starosłowiańskiego od dzierzgać - dziergać - czochać, czesać len". Według Stanisława Rosponda, znanego filozofa zajmującego się onomastyką ziem zachodnich i północnych, nazwa Dzierzgoń nie pochodzi od polskiego czasownika "dzierzgać", ale od pruskiego "sirgis", to znaczy ogier. Być może w tym miejscu plemię Pomezanów miało swoje pastwiska dla koni.
