Po zwiedzeniu Ostrołęki udaliśmy się do głównego celu naszej podróży - Łomży. W czasie kilkugodzinnego pobytu w tym mieście obejrzeliśmy najważniejsze zabytki sakralne, pospacerowaliśmy po ładnym Starym Mieście i odwiedziliśmy także stary cmentarz żydowski. O tych wszystkich miejscach podaję więcej informacji w opisach zdjęć. Teraz - jak zwykle - przybliżę nieco dzieje miasta.
Dzieje te sięgają końca IX wieku i są związane z grodziskiem, położonym o około 5 kilometrów na wschód od dzisiejszego centrum miasta. Pod koniec IX wieku Łomża zostaje założona, jako luźna, otwarta osada. W pierwszej połowie XI wieku powstaje gródek typu cyplowego, który ulega pożarowi w ostatniej dekadzie tego wieku. Zostaje odbudowany dopiero w połowie XII wieku z ponowną fortyfikacją terenu i budową wieży pośrodku oraz dwóch wałów podgrodzia. Położenie grodu wskazuje wyraźnie na jego charakter obronny. Od północnego wchodu zabezpiecza go nie tylko Narew, ale także szeroka i bagnista jej dolina. Pozostałością po grodzisku jest tzw. Góra Królowej Bony. Do dnia dzisiejszego zachowały się tam pozostałości wałów ziemnych otaczających gród. Na sąsiednim wzniesieniu, zwanym Wzgórzem Świętego Wawrzyńca, miał stać kościół parafialny wybudowany przez świętego Brunona z Kwerfurtu około 1000 roku. Święty ten, niosąc wiarę chrześcijańską pogańskim ludom na pograniczu prusko-jaćwieskim, poniósł męczeńską śmierć w 1009 roku zaledwie 20 kilometrów na wschód od tego miejsca, w okolicach dzisiejszej Wizny. Prawdziwość tej legendy potwierdzają wykopaliska archeologiczne. Dowodzą one, że w tym miejscu na pewno stał pierwszy kościół chrześcijański na Północnym Mazowszu, w jego krypcie odnaleziono wczesnośredniowieczne szczątki bogato ubranego duchownego. W tym okresie powstał również kościół św. Piotra. Był on umiejscowiony na terenie wsi Stara Łomża, bliżej dzisiejszego miasta. Według ww. Kroniki Spengeberga, w XII wieku za panowania księcia Bolesława IV Kędzierzawego powstał zamek książąt mazowieckich, ulokowany na jednym ze wzgórz w późniejszej lokalizacji Łomży. Około 1250 roku w czasie jednego z najazdów, książę litewski Trojden złupił i spalił gród łomżyński. Około 1340 roku Kazimierz III Wielki rozpoczął odbudowę zamku w Szurze pod Starą Łomżą. Łomża nie pojawiała się w dokumentach pisanych do końca XIV wieku.
Po unii polsko-litewskiej zmniejszyło się znacznie niebezpieczeństwo najazdów od strony wschodniej granicy. Sprzyjało to rozwojowi osadnictwa i lokacji miast na prawie niemieckim. Grody traciły swój charakter obronny, a podgrodzia nabierały większego znaczenia, jako centra handlowo-gospodarcze. Położenie podgrodzia łomżyńskiego było niezbyt dogodne i dlatego Łomża została przeniesiona na nowe miejsce, umożliwiające jej lepszy rozwój i wytyczenie prostopadłych ulic - w okolice założonego w XII wieku zamku książąt mazowieckich. Nowa lokacja miasta miała miejsce w ostatnich dekadach XIV wieku. Już w 1392 roku na Popowej Górze został wybudowany kościół NMP i świętych Rozesłańców. W 1410 roku została tu przeniesiona parafia. Jest to dowodem na to, że nowe miejsce było już zasiedlone i zabudowane. Dawne podgrodzie otrzymało wówczas nazwę Starej Łomży, która występuje w najstarszym rejestrze okolicznych wsi z 1410 roku.
Od początków XV wieku miasto rozwijało się pomyślnie. Już w 1400 roku Łomża miała wójta, co świadczy o jej miejskim charakterze. 30 sierpnia 1400 roku książę mazowiecki Janusz I Starszy nadał "w mieście naszym zwanym powszechnie Łomża wójtostwo z czterema włókami, trzecim denarem od jakiejkolwiek osądzonej sprawy w granicach wspomnianego miasta". Ostateczne unormowanie sytuacji prawnej nastąpiło 18 lat później. 15 czerwca 1418 roku z rąk tegoż księcia Łomża otrzymała prawa miejskie chełmińskie.
XVI wiek przyniósł Łomży prawdziwy rozkwit. Książęta Mazowieccy przyznali miastu kolejne przywileje. Z inicjatywy mieszczan i przy wsparciu księżnej Anny Radziwiłłówny i jej synów Stanisława i Janusza, w latach 1504-1525 zbudowano łomżyńską farę reprezentującą styl gotycki. W 1526 roku Łomża stała się miastem królewskim. Posiadała dwa zamki - jeden w granicach miasta drugi w miejscowości Szur w dawnej lokalizacji. W połowie XVI wieku miasto liczyło 3300 mieszkańców, ponad 540 domów, 7 kościołów, dwór królewski, ludwisarnię, arsenał, łaźnię, spichlerze zbożowe, magazyny soli i inne budowle. Można je odnaleźć nawet na kilku mapach prezentujących Europę środkowo-wschodnią. W mieście, którego świetność przyrównywano jedynie do Warszawy, powstał nawet Zamek Królewski. Łomżyński port rzeczny należał do największych tego typu na Mazowszu i odgrywał bardzo ważną rolę, zwłaszcza w handlu płodami rolnymi. Poza tym o wielkości miasta i jego znaczeniu handlowym może świadczyć obecność sześciu mostów na Narwi oraz krzyżowanie się tutaj kilku międzynarodowych dróg handlowych m.in. z Moskwy do Poznania, z Mazowsza na Litwę czy do Prus. W drugiej połowie XVI stulecia Łomża otrzymała szansę odegrania bardzo ważnej roli w życiu politycznym ówczesnej Polski i po części ją odegrała. Król Zygmunt II August dość często gościł na tutejszym zamku, gdzie zwołał m.in. Radę Senatorów w latach 1561-1562. Kolejne królewskie "pięć minut" Łomża miała po jego śmierci. Do miasta przyjechała wówczas na dwa miesiące jego siostra i następczyni Anna Jagiellonka.
Dobre czasy dla Łomży i jej mieszkańców skończyły się w połowie XVII wieku. Przyczyn upadku potęgi miasta było kilka. Wojny, pożary, powodzie i zarazy w XVII stuleciu nawiedzały szczególnie często ziemię łomżyńską, za każdym razem dziesiątkując mieszkańców i ich zwierzęta. Po każdej z tych nawałnic coraz trudniej było podnieść się nie tylko poszczególnym rodzinom, ale także całemu miastu. Pod koniec wieku liczba ludności miasta spadła do zaledwie 300 osób. Lepszej sytuacji nie przyniósł także wiek XVIII. Miastem często kierowali w tych czasach starostowie, którzy bardziej niż o dobro Łomży i łomżan troszczyli się o dobro własne. Łomża pogrążyła się w kryzysie, tracąc przy tym nie tylko rangę i bogactwa, ale także i mieszkańców. Druga połowa wieku XVIII to także upadek Rzeczypospolitej i rozbiory, które dodatkowo pogłębiły kryzys. Od 1794 roku w Łomży rządzili Prusacy. Wysokie podatki, kontrybucje i konfiskaty nakładane przez zaborcę w żaden sposób nie przyczyniały się do rozwoju miasta. Widok Łomży na przełomie XVIII i XIX wieku był opłakany. Po dawnej świetności zostały tylko gruzy. Jednym z nielicznych pozytywnych efektów działalności administracji pruskiej w Łomży było wytyczenie poza granicami miasta cmentarza. Prusacy pozwolili także na osiedlanie się w mieście Żydom.
Ponowny wzrost i ożywienie gospodarcze Łomży to początek XIX wieku. Z chwilą ustanowienia Księstwa Warszawskiego Łomża stała się siedzibą władz departamentu. Po utworzeniu Królestwa Polskiego została głównym miastem obwodu łomżyńskiego, a w roku 1815 stolicą województwa augustowskiego. Wzrost gospodarczy Łomży związany był przede wszystkim z powstaniem nowych węzłów komunikacyjnych. Paradoksalnie, przyczynili do tego nowi zaborcy - Rosjanie. Przez Łomżę prowadził bowiem trakt z Warszawy do Moskwy. Nastąpiła rozbudowa miasta i wzrosła liczba ludności. Powstały nowe place i ulice, a także wiele kamienic oraz obiektów użyteczności publicznej m.in. łomżyński browar, rafineria cukru, garbarnie, Wielka Synagoga. Z tego okresu pochodzi najwięcej łomżyńskich zabytków, m.in. ratusz, poczta czy gmach sądu. Miasto rozwijało się stopniowo, jako ośrodek o charakterze przemysłowo-handlowym. Początki XX wieku to dalszy rozwój miasta. Łomża zostaje obwarowana rosyjskimi fortami. W 1912 roku miasto liczyło już około 22000 mieszkańców
I wojna światowa zahamowała szybko postępujący rozwój i pozostawiła po sobie trwały ślad. Miasto w większości opuścili Rosjanie i Niemcy, a w wyniku tego Łomża stała się praktycznie miastem dwóch narodowości i dwóch wyznań - Polaków chrześcijan i starozakonnych Żydów, którzy w 1921 roku stanowili 46% ogółu mieszkańców. Okres międzywojenny to lata stopniowego odradzania się regionu. W 1925 roku powstała diecezja łomżyńska. W 1939 roku miasto liczyło 27 000 mieszkańców.
II wojna światowa przyniosła ze sobą kolejne zniszczenia. Łomża została zniszczona aż w 70%. W wyniku deportacji i mordów liczba ludności zmalała o około 60%. Z miasta zniknęli niemal wszyscy Żydzi. Wyzwolenie Łomży nastąpiło 13 września 1944 roku.
II połowa XX wieku to odbudowa zniszczeń wojennych i rozwój Łomży. W latach 1946-1975 odbudowano najstarszą część miasta. Powstały nowe osiedla mieszkaniowe, liczne zakłady przemysłowe oraz ciepłownia miejska. Uruchomiono także komunikację miejską. Miasto odradzało się powoli, ale systematycznie. Na początku lat 70. XX wieku liczyło prawie 30.000 mieszkańców. Rok 1975 to przełom w rozwoju powojennej Łomży. Miasto stało się stolicą województwa i pozostawało nią do 1999 roku. Nastąpił szybki wzrost gospodarczy oraz rozwój budownictwa mieszkaniowego i rozbudowa miasta. W 1999 roku Łomża liczyła już 64.915 mieszkańców XXI wiek to przynależność Łomży do województwa podlaskiego, jako siedziby powiatu grodzkiego oraz stolicy powiatu ziemskiego. Ludność miasta powoli zaczyna spadać w wyniku migracji do większych ośrodków oraz na przedmieścia Łomży. W 2007 roku liczba mieszkańców Łomży wynosiła 63 687. XXI wiek to także renowacja zabytków oraz inwestycje w kulturę, turystykę i sport. Na 2013 rok planowana jest budowa obwodnicy, która ma być częścią międzynarodowej trasy Via Baltica.
