Nazwą "tum" w średniowieczu określano wysokiej rangi wielką budowlę kościelną. Gdy zbliżamy się do Łęczycy od północy, po lewej stronie, na zupełnie płaskim obszarze dostrzeżemy z daleka ciężkie i masywne mury archikolegiaty, która trwa w tym miejscu od dziewięciu stuleci. Stanowi ona jeden z najciekawszych przykładów sztuki romańskiej w Polsce.
Wybudowana została w latach 1141-1161, na miejscu wcześniej istniejącego tu opactwa benedyktynów pod wezwaniem NMP, datowanego na około 1000 rok, założonego być może przez św. Wojciecha, wędrującego przez kraj na dwór Bolesława Chrobrego, a potem do Prus, lub przez osoby z jego otoczenia. Budowę, zlokalizowanego centralnie w ówczesnej Polsce, monumentalnego kościoła, przypisuje się arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Janikowi. Kościół został konsekrowany w 1161 roku w obecności książąt dzielnicowych i hierarchów Kościoła. Funkcję archikolegiaty światynia pełniła aż do 1818 roku, kiedy to car Aleksander l wydał ukaz, likwidujący kapitułę. W ten sposób stała się kościołem parafialnym i funkcję tę pełniła do 1995 roku, tj. do wznowienia działalności kapituły.
Bogata historia archikolegiaty obfitowała w dramatyczne wydarzenia. W 1294 roku, podczas uroczystej mszy z okazji Zielonych Świąt, na kolegiatę napadli Litwini, którzy złupili wszystko, co przedstawiało jakąkolwiek wartość. Księży i ludność uprowadzili w niewolę, a samą kolegiatę podpalili. Pozostawała wówczas kilkadziesiąt lat w ruinie. Kiedy przystąpiono do odbudowy, to oprócz kamienia użyto cegły do zbudowania filarów i stropów w nawach bocznych, wykonanych teraz w stylu gotyckim, zmieniając w ten sposób częściowo romański charakter kościoła.
XV i XVI wiek to lata świetności kolegiaty, w której odbywały się liczne prowincjonalne i diecezjalne synody. Kolejne, poważne zniszczenia spowodował pożar w 1473 roku. Konserwacje i przebudowy, dokonywane w wiekach następnych, wprowadziły także elementy gotyku i baroku do zewnętrznej postaci kolegiaty, a istotne zmiany w tym zakresie spowodowała przebudowa świątyni w XVIII wieku.
Tumska kolegiata mocno ucierpiała w wyniku działań wojennych, prowadzonych podczas kampanii wrześniowej 1939 roku, doznając szkód zarówno ze strony polskiej artylerii jak i niemieckiego lotnictwa. Powojenna odbudowa świątyni, hamowana brakami środków finansowych, trwała bardzo długo - aż do końca XX stulecia, a niektóre prace konserwatorskie są prowadzone do dziś.
Nieco więcej o historii kościoła pisałem już w mojej relacji "Zachodnie Mazowsze", do której zapraszam zainteresowanych.
