Pierwsza wzmianka o Częstochowie pochodzi z XIII wieku, z dokumentu kaclerza Leszka Białego i biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża (1160-1229), nakładającego obowiązek płacenia dziesięciny. Istnieje hipoteza, że nazwa wywodzi się od słowiańskiego imienia Częstoch. W latach 1370-1393 Częstochowa stanowiła lenno księcia Władysława Opolczyka (około 1326-1401), który w roku 1382 ufundował klasztor paulinów. Prawa miejskie miejscowość otrzymała w 1356 roku, a w roku 1502 miała miejsce lokacja na prawie magdeburskim, za sprawą króla Aleksandra Jagiellończyka.
Do rozwoju miasta istotnie przyczynił rozwijający się od sprowadzenia tu paulinów kult maryjny. Miasto otrzymywało liczne przywileje królewskie np. do pobierania myta mostowego na Warcie, czy odbywania targów i jarmarków. Pierwszy większy najazd zanotowano w 1587 roku, gdy wojsko pretendenta do korony królewskiej, arcyksięcia Maksymiliana III Habsburga, złupiło miasto w drodze do Krakowa. W późniejszych latach, królowie z rodu Wazów, którzy szczególnie umiłowali sobie klasztor częstochowski, zdecydowali się obwarować go nowoczesnymi fortyfikacjami typu holenderskiego z bastionami, które uczyniły z Jasnej Góry jedną z potężniejszych twierdz Rzeczypospolitej. Oparła się ona najazdowi przeważających sił szwedzkich w 1655 roku, a następnie z powodzeniem broniła się przez atakującymi ją wojskami rosyjskimi (w czasach konfederacji barskiej) i austriackimi (w 1809 roku). W związku z położeniem przy kolei warszawsko-wiedeńskiej, obecnością złóż rud żelaza, wapienia oraz czystych i obfitych w wodę rzek od 1870 roku zaczął w Częstochowie rozwijać się przemysł metalowy, włókienniczy i papierniczy.
Po wybuchu I wojny światowej, Częstochowa została bez walk zajęta przez wojska niemieckie, natomiast Jasna Góra w latach 1915-1918 stanowiła enklawę pod okupacją katolickich Austro-Węgier. W roku 1920 w mieście kwaterował rząd ukraiński atamana Semena Petlury (1879-1926), a w okresie Powstań Śląskich, Częstochowa była głównym ośrodkiem pomocy dla powstańców. W okresie dwudziestolecia międzywojennego trwał dalszy rozwój miasta.
Podczas II wojny światowej, tereny leżące na zachód i południe od Częstochowy zostały włączone do Rzeszy, natomiast samo miasto stało się częścią Generalnego Gubernatorstwa i nosiło nazwę Tschenstochau. Ponad 40 tys. Żydów znalazło się w częstochowskim getcie i w większości zostało zamordowanych. Po upadku Powstania Warszawskiego Częstochowa była stolicą Polskiego Państwa Podziemnego. Po wojnie, w mieście rozwinął się przemysł, powstało wiele zakładów, a w latach 1975-1999 Częstochowa była stolicą województwa.
Magnesem, przyciągającym do Częstochowy miliony pielgrzymów i turystów jest oczywiście sanktuarium jasnogórskie. Tradycje pielgrzymowania na Jasną Górę sięgają samych jego początków. W krótkim czasie, stało się ono jednym z najbardziej uczęszczanych miejsc pielgrzymkowych. Szybko bowiem rozniosła się sława o cudach, zdziałanych za pośrednictwem Matki Bożej. Już w 1429 roku król polski Władysław Jagiełło pisał do papieża Marcina V:. "Miejsce to utrzymuje się jedynie z jałmużny pielgrzymów oraz doznaje wsparcia z napływu ludzi, których mnóstwo zbiega się do owego kościoła w nadziei zbawienia". Profanacja cudownego obrazu w 1430 roku oraz uroczysta procesja z Krakowa na Jasną Górę po jego odnowieniu, przyczyniły się do zwiększenia napływu pątników. Wysłannik papieża Grzegorza XIII do króla polskiego Stefana Batorego, Antonio Possevino, urzeczony liczbą pielgrzymów nazwał Jasną Górę "polskim Loreto".
W XVII wieku rokrocznie przybywało tu ponad sto tysięcy pielgrzymów. Pielgrzymowali królowie i hetmani, magnaci, szlachta, rycerstwo oraz prosty lud. Wówczas to powstał zwyczaj pieszego pielgrzymowania. Od 1611 roku pielgrzymują tu mieszkańcy Żywca, od 1627 roku przychodzi pielgrzymka z Gliwic a od 1683 - z Krakowa. Kalisz, który nie tylko przychodzi, ale i wraca pieszo, pielgrzymuje od pierwszej połowy XVII wieku. Największa i najsławniejsza do dziś Pielgrzymka Warszawska rozpoczęła wędrowanie w 1711 roku.
Okres niewoli po rozbiorach stanowił utrudnienie dla ruchu pielgrzymkowego, lecz mimo zakazów i szykan przybywały na Jasną Górę liczne grupy pątników. Na uroczystości pięćsetlecia Jasnej Góry w 1882 roku przybyło około 400.000 osób. Na początku XX wieku pielgrzymowało rocznie około miliona osób. Wówczas też zaczęły się tworzyć pielgrzymki stanowo-zawodowe, które zwykle łączono ze ślubowaniami. Zwyczaj ten umocnił się po 1945 roku i do dzisiaj stanowi jeden z najbardziej charakterystycznych znamion polskiego pielgrzymowania. Nawet druga wojna światowa nie przerwała ruchu pątniczego. Przybywano w małych grupach starając się utrzymać tradycję.
Od 1951 roku władze komunistyczne robiły wszystko, by "zarosły ścieżki do Jasnej Góry". Warszawska Pielgrzymka Piesza nie zaprzestała jednak pielgrzymowania. Pomimo szykan - na uroczystości Jasnogórskich Ślubów Narodu 26 sierpnia 1956 roku zgromadziła się milionowa rzesza pielgrzymów. Następne lata, okres Wielkiej Nowenny przed tysiącleciem Chrztu Polski oraz czas Soboru Watykańskiego II, wpłynęły na masowy rozwój pielgrzymowania. Piesze pielgrzymowanie zwiększyło się gwałtownie wraz z wyborem kardynała Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową. W dniach 4-6 czerwca 1979, w czasie pierwszej pielgrzymki Ojca Świętego Jana Pawła II do Ojczyzny, zgromadziło się na Jasnej Górze około trzech i pół miliona pielgrzymów, z których spora część przyszłą pieszo.
W pieszych pielgrzymkach uczestniczy rocznie około 200-250 tysięcy pielgrzymów. Wśród nich są wielkie pielgrzymki stanowe: robotników, rolników, maturzystów, młodzieży szkolnej, dzieci pierwszokomunijnych, nauczycieli i wychowawców, kolejarzy, służby zdrowia, prawników, żołnierzy, policjantów, łącznościowców, pracowników komunalnych, straży pożarnej. We wszystkich tych pielgrzymkach uczestniczy hierarchia Kościoła polskiego oraz przedstawiciele władz państwowych. Ważny dla eklezjalnego wymiaru pielgrzymowania na Jasną Górę jest udział pątników z Europy i całego świata. Od 1966 roku pielgrzymi spoza granic Polski uczestniczą w pielgrzymkach pieszych, dziś liczba ich rośnie w tysiące.
