Pierwsza wzmianka o gminie żydowskiej w Łomży pochodzi z 1494 roku. Łomżyńscy Żydzi mieli już wówczas synagogę oraz cmentarz grzebalny. W 1556 roku król Zygmunt II August nadał Łomży przywilej de non tolerandis Judaeis. Większość łomżyńskich Żydów przeniosła się wówczas do pobliskiej Piątnicy. Z czasem zakaz osadnictwa żydowskiego w Łomży został wycofany. Na początku XIX wieku Żydzi stanowili około10% mieszkańców miasta. W okresie Księstwa Warszawskiego Żydzi otrzymali zgodę na ponowne ustanowienie gminy. Do chwili założenia własnego cmentarza, co nastąpiło w I połowie XIX wieku, łomżyńscy Żydzi chowali zmarłych na cmentarzu w Śniadowie.
W połowie XIX wieku Żydzi stanowili już ponad 40% ludności Łomży. Zdominowali oni handel, a do najbogatszych kupców należeli: Moszko Koliński, Eliasz Lewkowicz, Jankiel Kokoszka, Mendel Goldman, Icko Lewkowicz, Josef Nathan Kohn , Lejbko Kufman, Chaskiel Jakobi Nejman, Kiwe Jakobi Nejman.
W latach 1840-1846 wybitnym łomżyńskim rabinem był Beniamin Diskin. Został on zaproszony przez władze carskie do uczestnictwa w Radzie Rabinów z całej Europy, która zebrała się w Petersburgu w 1843 roku. W 1867 roku urząd rabina objął Eliahu Chaim Maisel, który uznawany był za jednego najwybitniejszych rabinów rosyjskich. Kolejnym znanym rabinem Łomży został Lejba Abramowicz Rakowski, który na skutek konfliktu z chasydami opuścił Płock. W 1880 roku rabinem Łomży został Elizer Symcha Rabinowicz, autor m. in. "Bikurej Jaakow" i "Hilchot Erec Israel". W latach 1887-1910 urząd rabina objął Michael Tenenbaum. Był zagorzałym przeciwnikiem syjonizmu, haskali oraz asymilacji. Po jego śmierci, w 1910 r., na urzędzie zastąpił go Jehuda Lejb Gordon i funkcję tę pełnił do wybuchu I wojny światowej.
W 1880 roku wzniesiono wielką synagogę. Co ciekawe, już w 1832 roku znany architekt Henryk Marconi stworzył projekt synagogi w stylu mauretańskim, który nie doczekał się jednak realizacji. Przy wielkiej synagodze działała jesziwa. Oprócz tej synagogi istniała druga, zlokalizowana na przedmieściach Łomży. Na przełomie XIX i XX wieku Żydzi stanowili już prawie połowę mieszkańców miasta. Oprócz handlu, dominowali oni także w łomżyńskim przemyśle. Wśród żydowskich robotników dużą popularnością cieszył się założony w Wilnie w 1897 roku Powszechny Ogólnopolski Związek Robotniczy "Bund". Coraz silniejsze wpływy zdobywał też zrodzony w XIX wieku ruch syjonistyczny. Nadzieje syjonistów ożywiła zwłaszcza deklaracja Balfoura z 1917 roku, w której rząd Wielkiej Brytanii opowiedział się za odtworzeniem państwa żydowskiego w Palestynie. Największymi wpływami wśród łomżyńskich Żydów cieszyli się jednak ortodoksi.
W okresie wojny polsko-bolszewickiej ludność żydowska prezentowała różne postawy. Gdy w pierwszej połowie sierpnia 1920 roku wojska bolszewickie wkroczyły na Mazowsze, były entuzjastycznie witane przez znaczną część społeczeństwa żydowskiego. Żydzi wchodzili do komitetów rewolucyjnych, urzędów oraz wstępowali do milicji ludowej. W opozycji do tej części społeczeństwa pozostawali bogaci Żydzi.
W łomżyńskiej gminie żydowskiej przez wiele lat dominowali ortodoksi. Dopiero w 1932 roku w wyborach wygrał Poalej Syjon-Cerej Syjon, który zawiązał koalicję z ugrupowaniem rzemieślników postępowych. W 1936 roku do zarządu weszli przedstawiciele Bundu. Pierwszym rabinem Łomży w okresie międzywojennym był Jehuda Lejb Gordon. W 1925 roku wyjechał on do USA, żeby zebrać fundusze na rzecz łomżyńskiej jesziwy. W czasie podróży zmarł, a na urzędzie zastąpił go Aron Bakszta, który okazał się zaciętym przeciwnikiem syjonizmu i zwolenników Mizrachi. W 1930 roku kolejnym łomżyńskich rabinem został Mojżesz Szackes, który deklarował bezpartyjność, ale wspierał finansowo palestyński fundusz narodowy Keren ha-Jesod. Bardzo ważnymi aspektami działalności społeczności żydowskiej w okresie międzywojennym były spółdzielczość i dobroczynność. Nastąpił także rozkwit kultury żydowskiej. Działały dwie żydowskie biblioteki. W latach 1921-1939 w mieście ukazywała się żydowska gazeta wydawana w języku jidysz „Lomżer Sztyme”. Działały także amatorskie zespoły teatralne, a wśród młodzieży dużą popularnością cieszyły się organizacje sportowe.
W latach poprzedzających wybuch II wojny światowej lojalność Żydów wobec państwa polskiego manifestowana była poprzez udział w zbiórkach na rzecz Funduszu Obrony Narodowej. Młodzi Żydzi nie uchylali się także od służby wojskowej. Podczas II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku, w okolicach Łomży doszło do ciężkiego starcia pomiędzy polskimi i niemieckimi oddziałami. W wyniku ataków powietrznych zniszczona została wielka synagoga. Ostatecznie na podstawie układu o rozgraniczeniu strefy wpływów pomiędzy III Rzeszą a ZSRR, Łomża weszła w skład sowieckiej strefy okupacyjnej. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, w czerwcu 1941 roku, do Łomży wkroczyli hitlerowcy. W połowie lipca 1941 roku z rozkazu władz niemieckich powołany został Judenrat, na czele którego stanął Mendel Moszyński. Powstała także policja żydowska, której komendantem został mianowany Salomon Herbst. W sierpniu 1941 roku Niemcy utworzyli w Łomży getto. W efekcie zgromadzono w nim ok. 10000 Żydów z miasta i okolic. Jeszcze w czasie istnienia getta ok. 3800 Żydów zginęło z rąk okupanta. Likwidacja getta nastąpiła w listopadzie 1942 roku. Szacuje się, że do obozu przejściowego w Zambrowie deportowano ok. 8000 osób. Po likwidacji obozu, w styczniu1943 roku, większość łomżyńskich Żydów została przetransportowana do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau.
W Łomży zachowały się dwa cmentarze żydowskie. Stary cmentarz żydowski powstał w 1830 roku, na wysokim brzegu Narwi. Nekropolia została zniszczona w okresie II wojny światowej, a proces dewastacji trwał także po wyzwoleniu. Pod koniec lat 80. minionego stulecia teren nekropolii uporządkowano. Ustawiono około 140 odnalezionych pomników nagrobnych i wytyczono alejki.
Nowy cmentarz żydowski powstał w końcu XIX wieku i funkcjonował do czasów Zagłady. Pochowano na nim między innymi przodków prezydenta Izraela Chaima Herzoga oraz ojca znanej aktorki Idy Kamińskiej.
W czasie wizyty w Łomży zwiedziliśmy tylko pierwszy z tych cmentarzy. Więcej informacji, zaczerpniętych tak jak powyższe z portali "wirtualny sztetl" i "kirkuty" zamieszczam w podpisach zdjęć.
