"Rówienniki litewskich wielkich kniaziów, drzewa
Białowieży, Świtezi, Ponar, Kuszelewa!
Których cień spadał niegdyś na koronne głowy
Groźnego Witenesa, wielkiego Mindowy
I Giedymina..."
Tak o kniejach litewskich pisał Adam Mickiewicz w IV Księdze "Pana Tadeusza". I nieprzypadkowo, wymienił na pierwszym miejscu właśnie Białowieżę. Miejscowość ta stanowi bowiem wrota do unikalnej w Europie puszczy, zachowującej naturalny, pierwotny charakter. Dzisiejsza Puszcza Białowieska pokrywa obszar o powierzchni ponad 1500 km kwadratowych (z czego w granicach Polski leży ok. 41%), lecz niegdyś była znacznie większa - łączyła się z kompleksami Puszczy Ladzkiej, Świsłockiej i Szereszewskiej. W samej Białowieży ma swą siedzibę Białowieski Park Narodowy, znajdują się tu także Białowieska Stacja Geobotaniczna Uniwersytetu Warszawskiego oraz Zakład Badania Ssaków PAN. Nieopodal, przy drodze do Hajnówki, mieści się rezerwat pokazowy, gdzie można zobaczyć przedstawicieli puszczańskiej fauny: żubry, łosie, jelenie, sarny, dziki, wilki, rysie i inne zwierzęta. Jeśli lubicie miód można tu kupić też różne jego gatunki, oferowane przez miejscowych pszczelarzy. A jeśli poczujecie się głodni, to oferta gastronomiczna Białowieży zadowoli nawet najwybredniejsze podniebienia. Mnie do gustu bardzo przypadła karczma "Sioło Budy" w pobliskich Teremiskach i mieszcząca się w budynku dawnego dworca restauracja "Carska", gdzie specjalami kuchni naszych wschodnich sąsiadów można delektować się w eleganckich wnętrzach, przy dźwiękach starych rosyjskich romansów. Jedyną wadą tego lokalu są, niestety, dość wysokie ceny.
Sama Białowieża ma kilkusetletni rodowód, choć ślady osadnictwa na tych terenach są znacznie starsze, sięgają bowiem epoki neolitu (w okolicy odkryto cmentarzysko sprzed około 5000 lat). Historyczne osadnictwo w Białowieży datuje się dopiero na XVI i XVII wiek, gdy tutejsze knieje przyciągały na polowania władców Rzeczypospolitej. Na terenie Starej Białowieży odkryto pozostałości drewnianego dworu, datowanego na II połowę XVI wieku. Związany on był prawdopodobnie z polowaniami Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego. W roku 1639 istniał tu już folwark i dwór Władysława IV Wazy. Kolejna rezydencja królewska powstała za panowania Augusta III Sasa. Dawny dwór królów Polski, który przetrwał burzliwy okres wojen napoleońskich, został prawdopodobnie zniszczony w czasie walk, prowadzonych w Puszczy podczas Powstania Listopadowego w 1831 roku. W rejonie Puszczy Białowieskiej działały również oddziały partyzanckie w czasie następnego zrywu narodowego - Powstania Styczniowego (oddziały Romana Rogińskiego, Onufrego Duchińskiego i Walerego Wróblewskiego). W 1889 roku, na miejscu dworu polskich królów, car Aleksander III zlecił budowę pałacu, która została ukończona pięć lat później. Była to letnio-jesienna rezydencja myśliwska. Wokół pałacu założono Park Pałacowy z jeziorami, który można podziwiać do dziś. Sam carski pałac spłonął w czasie działań wojennych w 1944 roku, a na jego miejscu wzniesiono budynek, w którym mieści się dziś Dyrekcja Bialowieskiego Parku Narodowego. Sam Park Narodowy wraz z bialoruską częścią Puszczy Białowieskiej został w 1979 roku wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Turystów do Białowieży przyciąga głównie piękna puszczańska przyroda. Warto wybrać się na wycieczkę do rezerwatu na terenie Parku Narodowego w towarzystwie wykwalifikowanego przewodnika. Daje to możliwość stanięcia oko w oko z puszczą, jakiej nie zobaczy się w innych rejonach Polski. Lecz by tego doświadczyć, trzeba przybyć do Białowieży na dłużej (miałem okazję odbyć taką wycieczkę dość dawno - niemal 20 lat temu). W samej Białowieży nie ma natomiast zbyt wielu zabytków. Najstarszym z nich jest umieszczony na grobli pałacowej obelisk, upamiętniający polowanie króla Augusta III w roku 1752. Warto zobaczyć stojącą niedaleko wejścia do Parku Pałacowego prawosławną cerkiew p.w. św. Mikołaja Cudotwórcy, pochodzącą z końca XIX wieku, z rzadko spotykanym majolikowym ikonostasem oraz katolicki kościół p.w. św. Teresy od Dzieciątka Jezus z 1927 roku, położony około kilometra dalej. Miłośników etnografii z pewnością zainteresuje także prywatny skansen budownictwa drewnianego ludności ruskiej Podlasia. Nas, niestety, gonił już czas i tę atrakcję zostawiliśmy sobie na następną wizytę w Białowieży.
