• 6

Kościół i klasztor dominikanów - Lublin.

Podróż: Gdzieś Tam w Polsce cz. II ...
Miejsce: Lublin, Lubelskie , Polska, Europa

• 
• Według przekazu Jana Długosza dominikanie, po przybyciu do Lublina, objęli istniejące już oratorium Świętego Krzyża. Lubelski klasztor powstał zapewne w latach 50. XIII wieku. Jego początki mają związek z szeroko zakrojoną akcją misyjną kościoła zachodniego, skierowaną na Wschód. Jej częścią były m.in. koronacje królewskie litewskiego księcia Mendoga w 1251 roku i księcia halicko-włodzimierskiego Daniela w 1253 roku, oraz plany utworzenia biskupstw misyjnych na Litwie i Rusi.
  
  Na liście klasztorów dominikańskich, opracowanej według chronologii ich powstawania na początku XIV wieku przez Bernarda Gui, dom lubelski znalazł się pomiędzy klasztorami w Gryfi (dziś Greifswald) i Cieszynie. Analiza źródeł dotyczących początków klasztorów sąsiadujących z Lublinem na tej liście doprowadziła prof. Jerzego Kłoczowskiego do stwierdzenia, że lubelska placówka została zatwierdzona przez kapitułę prowincji w latach 60. XIII wieku. W dziele Bernarda Gui lubelski kościół został wymieniony z posiadanym do dziś wezwaniem św. Stanisława. Wezwania tego nie mógł otrzymać przed kanonizacją św. Stanisława, która nastąpiła w 1253 roku w Rzymie.
  
  Budowa obecnie istniejącego kościoła św. Stanisława łączy się z fundacją Kazimierza Wielkiego w 1342 roku. Przypuszcza się, że nowe budynki wchłonęły wcześniejsze obiekty: oratorium Świętego Krzyża (na miejscu prezbiterium obecnego kościoła) i wzmiankowaną 1288 roku wieżę, w której schronić się miał książę mazowiecki Konrad II podczas walk o Lublin. Wieża ta, według badań architektonicznych Jakuba Lewickiego, identyfikowana jest z zachowanymi w klasztorze murami tzw. sali jednosłupowej, która była budynkiem wolnostojącym, włączonym później w obręb kazimierzowskich murów obronnych miasta.
  
  Kościół z tego okresu był zapewne trójnawową halą z wydłużonym prezbiterium, charakterystycznym dla architektury zakonów żebraczych, w tym dominikanów. Możliwe jest, że we wczesnej fazie kościół „kazimierzowski” był budowlą dwunawową – o dwóch nawach nierównej wielkości. System taki był częsty w świątyniach dominikańskich i franciszkańskich. Ówczesny klasztor stanowiły niższe kondygnacje obecnego wschodniego skrzydła, od strony skarpy, oparte o mur miejski.
  
  
  
  Historia rozwoju klasztoru lubelskiego wiąże się ze znajdującą się w nim do 1991 roku relikwią Drzewa Krzyża Świętego. Istnieją dwie różne wersje pojawienia się Drzewa w Lublinie. Według Jana Długosza relikwię przywiózł do Lublina i darował dominikanom książę kijowski Grzegorz w czasach panowania Kazimierza Wielkiego. Późniejsze źródła dominikańskie zawierały inne informacje, według których relikwia pojawić się miała w Lublinie w czasach panowania Władysława Jagiełły, za sprawą dominikańskiego biskupa kijowskiego, Andrzeja.
  
  Relikwia Drzewa Krzyża Świętego stopniowo otaczana była coraz większym kultem, a dla jej przechowania budowano kolejne kaplice przy kościele. Około 1420 roku wybudowano kaplicę na zakończeniu północnej nawy kościoła (obecny przedsionek kaplicy Matki Bożej Opieki), od 1615 roku tzw. kaplicę Firlejowską na zakończeniu nawy południowej, zaś po 1645 roku kaplicę Tyszkiewiczowską, z prezbiterium kościoła, która przejęła funkcję chóru zakonnego.
  
  Podczas pożaru w 1575 roku kościół uległ znacznym uszkodzeniom (zawaliły się sklepienia, dach i szczyty), po których odbudowano go stopniowo w nowych, nowożytnych formach. Odbudowa wiąże się z muratorem lubelskim Rudolfem Negroni, a jej kolejne etapy z Piotrem Gallonem (około 1615 roku), Janem Wolffem (kaplica Firlejowska – 1615–1630) oraz Janem Cangerle (kaplica Tyszkiewiczowska – 1645–1658). Po siedemnastowiecznych rozbudowach kościół uzyskał zachowaną do dziś bryłę i układ przestrzenny.
  
  Do obecnych rozmiarów klasztor został rozbudowany po 1618 roku. Zdaniem J. Cieplińskiego wschodnie skrzydło klasztoru nadbudowano wówczas o kolejne kondygnacje, w systemie „bazylikowym”, często stosowanym w budowanych wówczas polskich klasztorach (m.in. u bernardynów we Lwowie czy u benedyktynek w Jarosławiu). Polegał on na wyniesieniu dachu ponad korytarzem klasztornym, którego ściany wystawały ponad dachy nad celami zakonników.
  
  XVII i XVIII wiek był okresem największego rozkwitu lubelskiego klasztoru. Wtedy też największą popularnością cieszył się kult lubelskiej relikwii Drzewa Krzyża Świętego. Korpus kościoła opięto kolejnymi kaplicami: około 1624 roku na zakończeniu północnej nawy wzniesiono kaplicę Ossolińskich (obecnie Matki Bożej Opieki), w latach 50. i 60. XVII wieku dostawiono do naw bocznych dwa rzędy kaplic. W latach 1728–1729 dostawiono po północnej stronie prezbiterium kaplicę św. Andrzeja (później Matki Boskiej Ruszelskiej) oraz Niepokalanego Poczęcia NMP, zwaną Kaplicą Paryską.
  
  Po gruntownej restauracji budynków w połowie XIX wieku, w 1864 roku nastąpiła kasata klasztoru przez władze carskie. W latach 1901–1902, według projektu arch. Stanisława Weissa, przebudowano południowe skrzydło klasztoru. Dominikanie odzyskali świątynię dopiero w 1938 roku. Budynki czekały na rewaloryzację także po zniszczeniach II wojny światowej. W 1967 roku świątynia dominikańska otrzymała tytuł bazyliki mniejszej. Natomiast w 1991 roku zostały skradzione relikwie Krzyża Świętego. Od 1994 roku prowadzona jest kompleksowa rewaloryzacja bazyliki i klasztoru.