• 6

Muzeum - Lublin.

Podróż: Gdzieś Tam w Polsce cz. II ...
Miejsce: Lublin, Lubelskie , Polska, Europa

• 
• Istnienie średniowiecznego grodu zwanego Lublinem na przełomie XI i XII wieku potwierdziło m.in. odkrycie dawnych umocnień miasta. Od kiedy istniał drewniany gród dokładnie nie wiadomo. Początkiem mogła być drewniana strażnica, postawiona na obecnym wzgórzu zamkowym, według tradycji – już za czasów Bolesława Chrobrego. Być może w obrębie XII-wiecznego grodu znajdował się murowany kościół.
  
  
  
  Zamek – siedziba króla i kasztelana.
  
  W drugiej połowie XIX i pierwszej połowie XX wieku – więzienie.
  
  Od 1954 roku – siedziba Muzeum Lubelskiego.
  
  
  
  Około połowy XIII wieku wzniesiono na wzgórzu zamkowym, wewnątrz pierścienia obronnego, cylindryczną, romańską basztę zwaną donżonem. W XIV wieku Kazimierz Wielki uznał istotne znaczenie tego miejsca dla kraju i kazał gród umocnić i przebudować. Wtedy na wzgórzu wzniesiono zabudowania w stylu gotyckim skupione na planie czworoboku. Mury obronne dopełniały brama i budynek mieszkalny (przybramny).
  
  W centrum założenia znalazła się romańska wieża. Natomiast murowana kaplica zamkowa pw. św. Trójcy stała w południowo-wschodnim narożu wzgórza. Kaplica była wtedy budowlą jednokondygnacyjną, z prezbiterium zwieńczonym blankami. W zamku mieściła się administracja grodu, który odtąd wchodził w skład łańcucha obronnego zamków zbudowanych na terenie Małopolski. Na przełomie XIV i XV wieku, za panowania króla Władysława Jagiełły i jego synów, przebudowano kaplicę zamkową, a jej wnętrze pokryto polichromią bizantyńsko-ruską.
  
  Przez wiek XV i XVI zamek nabierał coraz większego znaczenia. Lublin był wówczas poważnym ośrodkiem handlowo-komunikacyjnym kraju. Zatrzymywali się tutaj królowie, dostojnicy, odbywały się zjazdy i sejmiki Korony i Litwy. Dlatego już w 1520 roku rozpoczęto rozbudowę zamku w stylu renesansowym, tak aby m.in. przystosować go na czasową rezydencję królewską. Przy wsparciu starostów lubelskich – Stanisława i Jana Tęczyńskich – dobudowano drugie piętro zamku (przeznaczone tylko dla króla i jego dworu), bramę wjazdową, basztę w południowym skrzydle, a także kamienicę „starościńską”. Wszystkie budynki zwieńczono charakterystyczną dla stylu renesansowego attyką. Nieznany jest projektant rozbudowy, wiadomo tylko, że w 1530 roku przybył do Lublina włoski architekt Bartłomiej Berecci, któremu można przypisać część projektu.
  
  Zachowane przekazy zwracają uwagę na bogaty wystrój wnętrza budowli. Trzeba przy tym wspomnieć, że jak na owe czasy zamek był nowocześnie wyposażony – znajdowały się w nim urządzenia sanitarne i ustępy. Funkcjonował w nim także wodociąg obsługiwany przez lokalnego rurmistrza. Pozostałości studni, z której czerpano wodę do wodociągu odkryto w 1973 roku. Zamek w tej formie architektonicznej był pierwszą renesansową budowlą na ziemi lubelskiej.
  
  Renesansowego założenia zamku dopełniały kaplica św. Trójcy, dom mansjonarzy zamkowych, kamienica „grodzka” oraz baszta, w której mieściło się więzienie. Gotycka kaplica otrzymała kilka detali renesansowych, m.in. portal o cechach sztuki północnych Włoch. Renesansową attyką ozodobiono także basztę. Stojąca w północnej części założenia kamienica „grodzka” łączyła się z zamkiem za pomocą pomostu, którym starosta mógł przechodzić do komnat królewskich. Wszystkie budynki zamku otaczał mur z blankami.
  
  W XVII wieku zamek powoli zaczął podupadać i niszczeć. W 1635 roku król Władysław IV zlecił staroście lubelskiemu restaurację założenia zamkowego. Jeszcze w latach 1649–1651 zamek był bazą dla wojsk walczących z Kozakami i Szwedami, a także czasową rezydencją króla. W latach 1655–1657 został niemal całkowicie zburzony. Ocalałymi elementami były: kaplica zamkowa, dom mansjonarski i baszta. Jeszcze w XVIII wieku Jakub Zamoyski i Wincenty Potocki próbowali ratować ruiny. Wtedy prawdopodobnie obniżono basztę, usuwając attykę i zniszczone górne partie murów. Ponadto już wkrótce baszta zaczęła znowu służyć jako więzienie. Po III rozbiorze Polski nastąpił całkowity upadek założenia zamkowego, pozostającego już bez żadnej opieki.
  
  XIX wiek, a zwłaszcza jego początki, przyniósł ożywienie w życiu Lublina. Rząd Królestwa postanowił wybudować więzienie, w miejscu dawnego zamku. W 1819 roku generalny budowniczy Królestwa Polskiego, Aleksander Groffe, otrzymał polecenie wykonania projektu, który został zatwierdzony w 1820 roku przez namiestnika Zajączka. W latach 1823–1826 wniesiono część budowli w stylu neogotyckim, uzupełniając ją o cechy neoklasyczne. Autorem projektu był Jan Stompf, inżynier Dyrekcji Dróg i Mostów, natomiast nadzór budowlany prowadził Jakub Hempel, budowniczy wojewódzki.
  
  Najpierw powstało skrzydło południowe, które wchłonęło w połowie swej długości basztę i połączyło całość z kaplicą zamkową. Skrzydła zachodnie i południowe dodatkowo zwieńczono blankowaną attyką, nawiązującą do attyki renesansowego zamku, co nadawało budowli także charakter warowny. Zamek-więzienie stał się pierwszym w Polsce gmachem więziennym o charakterze średniowiecznej budowli obronnej. Na końcu dobudowano elewację północną, która zamknęła czworobok zamku.
  
  Kilka lat po zakończeniu budowy wzdłuż dziedzińca od strony wschodniej i północnej dobudowano parterowe pawilony przeznaczone na dalsze cele więzienne. Wtedy także przerzucono wiadukt i uregulowano skarpy wzgórza.
  
  W XIX wieku podczas tynkowania budynku otynkowano także basztę i kaplicę z cennymi malowidłami. Dodatkowo baszcie zamkowej starano się przywrócić pierwotny wygląd: tynk miał wzór rustyki, natomiast stożkowy hełm zmieniono na płaski dach zwieńczony neogotyckim krenelażem. W tym czasie w zamku oprócz więzienia funkcjonował sąd, szpital, warsztaty i pralnia. Przez 130 lat istnienia więzienia w celach zamku i baszty więziono przywódców powstania styczniowego, rewolucyjnych działaczy z lat 1904–1907, w latach międzywojennych czołowych działaczy komunistycznych.
  
  Podczas okupacji lubelski zamek był, po Majdanku, głównym ośrodkiem represji i terroru na Lubelszczyźnie. Po wojnie mieściło się w nim więzienie NKWD i UB. W 1954 roku władze przeznaczyły zamek na cele kulturalne. Po zaadaptowaniu wnętrza (według projektu inż. Jerzego Gajewskiego), w południowym skrzydle zamku znalazło siedzibę Muzeum Okręgowe, zaś w północnym – Wojewódzki Dom Kultury. Z czasem cały budynek przejęło Muzeum Lubelskie. W tym czasie prowadzone były prace konserwatorskie, zwłaszcza w kaplicy św. Trójcy. Kolejne remonty i rewaloryzacje miały miejsce w latach 70. i 80. XX wieku. Ostatni kompleksowy remont założenia zakończył się w 2008 roku. Neogotyk,
  
  elementy neorenesansowe na dziedzińcu.
  
  
  
  Budynek zamku został założony na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem. W fasadzie występują charakterystyczne dla stylu neogotyckiego elementy: okna zakończone ostrym łukiem, krenelaż.
  
  Część główną gmachu tworzą dwa kubiczne gmachy tworzące część frontową i boczną. Elewacja frontowa głównego gmachu jest trzyczęściowa, złożona z silnie zryzalitowanego środka i dwóch identycznych części bocznych. Pięcioosiowe części boczne są rozczłonkowane wnękami okiennymi, a od góry zamknięte attyką. Środkowa część elewacji jest mocno do przodu wysuniętym ryzalitem, który po bokach flankują wieloboczne wieżyczki z długimi, wąskimi i zakończonymi trójlistne blendami oraz krenelażem. Na ich szczytach znajdują się metalowe topory. W ryzalicie znajduje się brama wjazdowa, dwie wnęki okienne i attyka.
  
  Południowe skrzydło zamku zostało przybudowane do budynku kaplicy św. Trójcy i baszty. Ściana elewacji jest rozcięta ryzalitem. Po obu stronach ryzalitu umieszczono osiem okien. Opracowanie plastyczne elewacji jest analogiczne do dekoracji fasady budynku. Płaszczyzna elewacji została dodatkowo ozdobiona boniowaniem.