Podróż Zachodnie Mazowsze

Zaparkowaliśmy tuż obok katedry i ruszyliśmy na zwiedzanie. Na początek odwiedziliśmy, znajdujące się tuż obok parkingu, biuro informacji turystycznej, gdzie można otrzymać ciekawe foldery i publikacje na temat miasta, jego historii i zabytków. Ponieważ w katedrze trwała jeszcze poranna msza, obeszliśmy wokoło rynek i poczytaliśmy trochę o historii Łowicza.

Najstarsza wzmianka o nim pochodzi z bulli papieża Innocentego II z 1136 roku. Nie jest znana dokładna data otrzymania przez Łowicz praw miejskich, ale miało to miejsce jeszcze w XIII wieku, gdyż przywilej menniczy księcia płockiego Bolesława II, wydany w roku 1298, określa Łowicz jako "oppidum", czyli miasto. Około roku 1355, w miejscu starego grodu, arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki zbudował gotycki, murowany zamek, który wkrótce stał się rezydencją arcybiskupów gnieźnieńskich i prymasów Polski. W tym samym czasie, miała miejsce lokacja Nowego Miasta (obecnie Stare Miasto) na prawie magdeburskim. Jest ono położone wokół drewnianego kościoła, ufundowanego najprawdopodobniej jeszcze w roku 1100 przez księcia Władysława Hermana. Mimo formalnej przynależności kasztelanii łowickiej do Księstwa Mazowieckiego, spory o nią, toczone z książętami mazowieckimi przez biskupów gnieźnieńskich, trwały aż do czasu wcielenia Mazowsza do Korony w 1529 roku.

W roku 1398 król Władysław II Jagiełło nadał Łowiczowi przywilej solny, dzięki któremu mieszkańcy miasta mogli nabywać sól z żup wielickich i bocheńskich po niższej cenie. Po burzliwej II połowie wieku XIV, następuje dalszy rozwój miasta. W miejscu starego, drewnianego kościoła, na terenie Starego Miasta zbudowana została nowa świątynia w stylu gotyckim, która w 1433 roku podniesiona została do rangi kolegiaty. Wówczas też powstała Prymasowska Kapituła Łowicka, a przy Kolegiacie - najstarsza w kraju filia Akademii Krakowskiej. W 1424 roku, Władysław II Jagiełło nadał przywilej, zwalniający wszystkich obywateli łowickich z płacenia cła i podatku targowego. Przywilej ten był w następnych latach potwierdzany przez Kazimierza Jagiellończyka (w 1447 roku) i Jana Olbrachta (w 1495 roku). Nieco wcześniej, w 1419 roku,  arcybiskup Mikołaj Trąba potwierdził przywilej lokacyjny Łowicza i przeprowadził unifikację prawa miejskiego według prawa średzkiego (tzw. "ius Novi Fori", "ius sredenses" - odmiany prawa magdeburskiego). Po jego nadaniu wybudowano na Starym Mieście ratusz. Pełnił on swą funkcję do roku 1443, kiedy to wybudowano ratusz nowomiejski.  

Dzięki położeniu na ważnych szlakach handlowych i komunikacyjnych, oraz licznym przywilejom i jarmarkom, miasto bardzo szybko się rozwijało. Z początku XVI wieku pochodzą pierwsze wzmianki o próbach osadnictwa żydowskiego. Miało ono charakter czasowy, związany głównie z prowadzoną działalnością targową i jarmarkami, bez prawa do stałego pobytu. Nie istniała też tu gmina żydowska, a w roku 1526 arcybiskup Jan Łaski nadał miastu przywilej "De non tolerandis Judaeis", zakazujący Żydom osadnictwa w Łowiczu. Restrykcje te zniesiono dopiero w XVIII wieku i od tego czasu liczba ludności żydowskiej systematycznie wzrastała, osiągając w przededniu II wojny światowej około 25 % mieszkańców miasta. W XIX wieku powstała żydowska gmina wyznaniowa, a przedstawiciele społeczności żydowskiej odegrali ważną rolę w tworzeniu łowickiego przemysłu (Wacław Rosenblum, Mosze Żelechowski, Izaak Żelechowski, Anatol Wekstein).

Trzy lata po śmierci ostatniego z panujących Piastów mazowieckich, księcia Janusza III, staraniem króla Zygmunta I Starego, w roku 1529 ostatecznie włączono Mazowsze do Polski. Od 1572 roku, w okresach bezkrólewia, Łowicz pełnił funkcję drugiej stolicy Rzeczypospolitej, z racji tego, iż tutaj rezydował Interrex, którym zwyczajowo był arcybiskup gnieźnieński - prymas Polski.

Okres "potopu szwedzkiego" przyniósł Łowiczowi poważne zniszczenia i zapoczątkował upadek miasta, które pomimo utraty znaczenia, aż do rozbiorów pozostawało ważnym ośrodkiem kultury i szkolnictwa. Właśnie tu w 1668 roku powstało jedno z pierwszych w Rzeczypospolitej kolegiów pijarskich. Po II rozbiorze Polski Łowicz znalazł się w zaborze pruskim, a w roku 1807 wszedł w skład Księstwa Warszawskiego. Po upadku Napoleona, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego, miasto znalazło się w granicach zależnego od Rosji Królestwa Polskiego. W roku 1820 właścicielami dóbr łowickich zostali -  brat cara Aleksandra I, Wielki Książę Konstanty i jego żona Joanna Grudzińska. Dekretem cesarskim z 1822 roku ustalono formalne granice Księstwa Łowickiego (poprzednio nazwa ta, używana od czasów arcybiskupich, miała charakter jedynie zwyczajowy).

W czasie Powstania Listopadowego w Łowiczu zorganizowano Gwardię Narodową, a po jego upadku i śmierci księżnej łowickiej, Księstwo zostało przyłączone do dóbr koronnych, a począwszy od 1838 roku dobra łowickie stały sie własnością cara Mikołaja I, a potem kolejno Aleksandra II, Aleksandra III i Mikołaja II.

W II połowie XIX wieku nastąpił rozwój drobnego przemysłu, któremu sprzyjało uruchomienie połączeń kolejowych z Warszawą i Bydgoszczą. Obywatele Łowicza licznie wzięli udział w Powstaniu Styczniowym, za co miasto spotkały represje ze strony władz carskich. Nie zahamowały one jednak rozwoju gospodarczego i kulturalnego Łowicza.

Po zajęciu ziem Królestwa Kongresowego przez wojska państw centralnych w 1915 roku, Łowicz na mocy aktu z 5 listopada 1916 roku został włączony do terytoriów tzw. Regencyjnego Królestwa Polskiego.

Dramatycznym rozdziałem w życiu miasta była II wojna światowa. W jego pobliżu rozegrała się największa bitwa kampanii wrześniowej 1939 roku, znana jako bitwa nad Bzurą. Po klęsce armii polskiej, Łowicz został zajęty przez oddziały niemieckie. W marcu 1940 roku utworzono w Łowiczu getto, w którym zamknięto ludność żydowską. W następnym roku ludność tę przeniesiono do getta w Warszawie, gdzie podzieliła ona los swoich pobratymców (większość zginęła w Treblince w 1943 roku). Część polskiej ludności Łowicza aktywnie uczestniczyła w ruchu oporu. Okupacja miasta trwała do stycznia 1945 roku.

Po wojnie nastąpił dalszy rozwój Łowicza. W roku 1992 papież Jan Paweł II bullą "Totus Tuus Poloniae Populus" ustanowił diecezję łowicką, podnosząc tym samym tutejszą kolegiatę do rangi katedry. Podczas swej pielgrzymki do Polski w 1999 roku, papież odwiedził Łowicz i nadał katedrze tytuł bazyliki mniejszej.

Gdy ludzie zaczęli wychodzić z kościoła, przyszła kolej na zwiedzenie katedry i położonego w jej pobliżu barokowego kościoła pijarów. Nieco więcej informacji o tych zabytkach zamieszczam w podpisach pod zdjęciami. Miłym, aczkolwiek niespodziewanym, akcentem naszego pobytu w Łowiczu było spotkanie w katedrze księdza Józefa Zawitkowskiego, biskupa pomocniczego diecezji łowickiej, którego dobrze znaliśmy jeszcze z czasów, gdy był wikariuszem w parafii św. Zygmunta w Warszawie.

Ta leżąca w odległości około 3 km od Łęczycy wieś, może pochwalić się najcenniejszym chyba zabytkiem architektury romańskiej w Polsce - warowną XII-wieczną kolegiatą p.w. Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego. Warto wspomnieć, że tumska kolegiata nie była pierwszym kościołem, zbudowanym na tym miejscu. Prawdopodobnie już w roku 997, z fundacji księcia Bolesława Chrobrego i z udziałem świętego Wojciecha, powstało tu pierwsze w Polsce opactwo benedyktynów. W roku 1140 zostało ono  przeniesione do Mogilna na Pałukach. Klasztor rozebrano, a jego fundamenty zasypano. Historycy nie są zgodni w kwestii przyczyn likwidacji klasztoru. Niektórzy wiążą ten fakt z przejściowym nawrotem pogaństwa, inni zaś z przekazaniem tych ziem arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu. 

Jak by nie było, już w następnym 1141 roku, arcybiskup gnieźnieński Jakub ze Żnina rozpoczął budowę zachowanej do dziś kolegiaty (niektóre źródła przypisują także budowę biskupowi płockiemu, Aleksandrowi z Mallonne lub księżnej Salomei). Świątynia została konsekrowana w roku 1161 przez arcybiskupa Janika. Obecni na tej uroczystości byli książęta dzielnicowi. Był to więc pierwszy zjazd władców ówczesnej Polski. W archikolegiacie odbyło się kilkadziesiąt synodów kościelnych, uznawanych za pierwsze polskie sejmy. Kościół był siedzibą arcybiskupów do XVIII wieku i pozostawał pod opieką królów polskich. Świątynia była wielokrotnie niszczona przez najeżdżających te ziemie Tatarów, Litwinów i Krzyżaków oraz przez pożary.

W wieku XVIII została przebudowana przez wybitnego architekta epoki wczesnego klasycyzmu - Efraima Schrögera. W roku 1818 car Aleksander I nakazał likwidację kapituły. Od tego momentu kościół był jedynie - aż do roku 1915 - siedzibą parafii. W roku 1995 odrodziła się kapituła, która znów ulokowała się w tumskiej świątyni.

Tumska kolegiata doznała poważnych zniszczeń w czasie Bitwy nad Bzurą, stoczonej w czasie kampanii wrześniowej w 1939 roku. Po wojnie została odbudowana, co trwało kilkanaście lat. Przywrócono romański charakter budowli, pozostawiając w gotyckim stylu nawy boczne. Prace zakończyły się w momencie ponownej konsekracji kolegiaty w roku 1961. Nie ukończono natomiast odbudowy wnętrza z powodu braku funduszy. Kolejny etap odbudowy rozpoczął się w 1995 roku. Prace trwają po dziś dzień, przywracając temu jednemu z najcenniejszych kościołów w Polsce dawną świetność.

Łęczyca to prastare miasto, leżące na pograniczu Mazowsza i Wielkopolski. Jego historia sięga korzeniami czasów sprzed powstania państwa polskiego, gdy w miejscu dzisiejszego Tumu istniała osada i gród. Na przełomie X i XI wieku założony został tam klasztor i opactwo benedyktynów, o którego dziejach pisałem w poprzednim punkcie. Warto jedynie nadmienić, że wraz z objęciem tych ziem przez księżnę Salomeę, wdowę po Bolesławie Krzywoustym (lata 1138-1148) i budową tumskiej kolegiaty (lata 1141-1161), która stała się miejscem zjazdów książęcych i synodów kościelnych metropolii gnieźnieńskiej, Łęczyca stała się najważniejszym grodem prowincji.

W okresie rozbicia dzielnicowego, w roku 1264 doszło do podziału ziemi łęczyckiej na dwa księstwa: łęczyckie i sieradzkie. Mniej więcej w tym samym czasie Łęczyca uzyskała prawa miejskie. Po zjednoczeniu państwa, za czasów króla Kazimierza III Wielkiego został w Łęczycy zbudowany zamek, który zasłynął z licznych wizyt późniejszych królów (bywali tu Władysław II Jagiełło, Kazimierz IV Jagiellończyk i Zygmunt III Waza), a także z tego, że po wiktorii grunwaldzkiej w 1410 roku, uwięziono w jego murach znamienitych jeńców krzyżackich.

W końcu XV wieku zamek mocno ucierpiał w wyniku pożaru, lecz został odbudowany. W międzyczasie, Łęczyca- stolica województwa, rozwijała się jako prężny ośrodek rzemiosła i handlu. Okres prosperity przerwał "potop szwedzki". Pod koniec sierpnia 1655 roku zamek łęczycki i miasto opanowały wojska Karola X Gustawa, dowodzone przez gen. R. Douglasa. Polacy odzyskali Łęczycę dopiero w początkach października 1656 roku po krwawym szturmie, w trakcie którego zamek doznał poważnych zniszczeń. Kolejne zniszczenia miały miejsce w początkach XVIII wieku, w trakcie walk Stanisława Leszczyńskiego, wspieranego przez wojska szwedzkie Karola XII, przeciwko królowi Augustowi II Mocnemu.

W wyniku rozbiorów Polski, Łęczyca znalazła się początkowo pod panowaniem pruskim, w epoce napoleońskiej wchodziła w skład Księstwa Warszawskiego, zaś po roku 1815 została wcielona do zależnego od Rosji Królestwa Polskiego. Po wybuchu I wojny światowej w rejonie Łęczycy w walkach z Rosjanami brały udział Legiony Józefa Piłsudskiego, zaś w czasie następnej wojennej zawieruchy w pobliżu miasta toczyły walki z Niemcami oddziały armii "Poznań" i "Pomorze". W okresie okupacji hitlerowskiej ludność Łęczycy poniosła duże straty, a żydowskich obywateli miasta spotkała zagłada.

Zwiedzanie Łęczycy rozpoczęliśmy od wizyty na zamku królewskim. Warto wiedzieć, że jest on związany z legendą o diable Borucie, który wybrał go na swoją siedzibę. Boruta wywodzi się z dawnych, przedchrześcijańskich demonów leśnych, a imię swe bierze od boru. Czart ten, niesłychanie sprytny przebiegły, potrafi w zależności od działalności, miejsca i sytuacji, w której przyszło mu działać - przybierać różne postaci. Jako szlachcic - w kontuszu i z szablą przy boku spaceruje po zamkowym dziedzińcu. W postaci sowy - pilnuje lochów w zamku i skarbów w nich zgromadzonych. Jako ptak z ogromnymi skrzydłami - widywany bywa na podłęczyckich łąkach, a ludzie mówią wtedy o nim: "błotny". Jako Boruta-topielec, przyjmuje kształt wielkiej ryby z rogami i pojawia się w wodach Bzury. Boruta "czarny" z ogonem i widłami krąży w pobliżu romańskiej kolegiaty w Tumie. W tumanie kurzu na polnych drogach tańczy Boruta "wietrny", zaś Borta "bartnik" podkrada pszczelarzom miód z uli. Boruta "młynarz" mieli mąkę w opuszczonym młynie, zaś Boruta "koń" galopuje nocami po polach. Te i inne wcielenia diabła Boruty można oglądać na stałej wystawie etnograficznej, noszącej tytuł: "Diabeł Boruta we współczesnych rzeźbach i legendach".

Niestety, nie udało się nam ani spotkać słynnego diabła, ani też zobaczyć wspomnianej wystawy, gdyż na zamku odbywał się festiwal filmowy i sale nie były udostępnione dla zwiedzających. Obejrzeliśmy więc szacowne mury z zewnątrz, weszliśmy na dziedziniec, a po pokrzepieniu się posiłkiem w lochach restauracji "Zamkowej" ruszyliśmy do miasta. Tu uwagę naszą przykuły piękne kamieniczki okalające rynek i stojący pośrodku niego klasycystyczny ratusz z końca XVIII wieku. Później obejrzeliśmy jeszcze dwa ciekawe i piękne kościoły - św. Andrzeja i Niepokalanego Poczęcia NMP.

Pięknie położony na wysokiej skarpie, opadającej ku szeroko rozlanym wodom Wisły i bogaty w zabytki Płock jest historyczną stolicą Mazowsza. Aż wstyd się przyznać - ale była to moja pierwsza wizyta w tym mieście, mimo że z Mazowsza pochodzę i w tym regionie spędziłem większą część swego życia. A miasto ze wszech miar zasługuje na bliższe poznanie i pobyt w nim zadowoli z pewnością nawet wybrednego turystę.

Dzieje Płocka sięgają początków państwa polskiego. Wykopaliska archeologiczne wykazały, że już w IX i X wieku na ustronnym i niezamieszkałym wówczas wzgórzu Tumskim znajdował się pogański ośrodek kultowy. Odkryto tu ślady ołtarza z głazów polnych z towarzyszącym mu ogromnym ociosanym słupem. Po chrzcie Polski, ośrodek ten został zniszczony, a w jego miejsce prawdopodobnie postał gród obwarowany wałem drewniano - ziemnym, od strony Wisły umocniony dodatkowo podwójną fosą. Uważa się, że właśnie od owego "płotu" pochodzi nazwa miasta. Już na początku XI stulecia do Płocka przybywają benedyktyni. Wkrótce potem, gród zostaje stolicą samodzielnego państwa, utworzonego przez zbuntowanego cześnika Mieszka II - Masława. Funkcję tę pełni w latach 1037-1047, aż do pokonania Masława przez Kazimierza I Odnowiciela, który przywraca władzę Piastów nad Mazowszem.

Ważną datą w dziejach Płocka jest rok 1075. Wówczas to, za czasów Bolesława Szczodrego (zwanego też Śmiałym) utworzone zostaje biskupstwo mazowieckie, a jego siedzibą staje się właśnie Płock. Kolejny wzrost prestiżu i okres rozwoju Płocka przypada na lata panowania księcia Władysława Hermana. W roku 1079 przenosi on tu z Krakowa swój dwór i na przeciąg 23 lat Płock staje się stolicą państwa polskiego. Rozwija się wówczas budownictwo i oświata (powstaje szkoła kształcąca synów feudałów i przygotowująca ich do objęcia ważnych urzędów państwowych). W latach 1130-1144 biskup płocki Aleksander z Malonne buduje na Wzgórzu Tumskim wspaniałą, granitową katedrę w stylu romańskim, dla której zamawia w Magdeburgu piękne, brązowe drzwi, znane dziś jako Drzwi Płockie. Pod koniec XII wieku, przy kolegiacie św. Michała zostaje założona szkoła, która jako jedyna od czasów średniowiecza, przetrwała do naszych czasów (obecnie jest to LO im. Stanisława Małachowskiego).

W roku 1237 Płock otrzymuje prawa miejskie z rąk księcia Konrada I Mazowieckiego. Okres rozbicia dzielnicowego powoduje osłabienie władzy państwowej. W tym czasie Płock jest wielokrotnie najeżdżany przez Prusów, Litwinów i Rusinów. W czasie jednej z takich wypraw zostają wywiezione słynne Drzwi Płockie (do dziś ich oryginał znajduje się w soborze św. Zofii w Nowogrodzie). W roku 1329 księstwo płockie na krótko staje się lennem króla Czech Jana Luksemburskiego.

Po zjednoczeniu państwa następuje przyspieszenie rozwoju Płocka. Król Kazimierz III Wielki powiększa teren miasta, nadaje mu prawo chełmińskie, buduje nowy murowany zamek i obwarowania, zwalnia mieszkańców od czynszów i innych ciężarów. W roku 1405 siostra Władysława II Jagiełły, Aleksandra, a jednocześnie żona księcia płockiego Ziemowita IV funduje w Płocku szpital św. Trójcy, który istnieje do dziś. W czasie wielkiej wojny z Zakonem Krzyżackim w latach 1409-1411 Płock jest główna bazą zaopatrzeniową dla wojsk polsko-litewskich. W roku 1495, po śmierci księcia Janusza II, król Jan Olbracht przyłącza księstwo płockie do Korony. Miasto staje się stolicą województwa płockiego (i pozostanie nią aż do rozbiorów).

Po wojnie trzynastoletniej z Zakonem Krzyżackim (1454-1466) Płock czerpie znaczne korzyści z handlu na szlaku Toruń - Włodzimierz i ze spływu zboża do Gdańska. Rozwija się sukiennictwo, młynarstwo, browarnictwo, działają liczne cechy rzemieślnicze, kwitnie szkolnictwo oraz życie kulturalne i artystyczne. W roku 1534, staraniem burmistrza Jana Alantsee, w mieście zostają uruchomione wodociągi.

Wiek XVII i pierwsze lata XVIII wieku przynoszą miastu wiele klęsk, które hamują jego rozwój. W roku 1616 wielki pożar niszczy ponad 70% zabudowań. Kilka lat później ma miejsce wielka epidemia, która pochłania bardzo wiele ofiar wśród ludności Płocka. Pożary w latach 1641 i 1651, działania wojenne w czasie "potopu szwedzkiego" (1655-1660) i wojny północnej (1700-1721) przynoszą kolejne zniszczenia. Pewne ożywienie następuje pod koniec XVIII wieku, ale wówczas dochodzi do rozbiorów Rzeczypospolitej.

W roku 1793 Płock dostaje się pod władzę Prus. Zaborcy planują germanizację i przekształcenie miasta w stolicę tzw. Nowych Prus Wschodnich i rozpoczynają jego przebudowę. W roku 1806 do Płocka wkraczają wojska francuskie, a rok później miasto zostaje włączone do Księstwa Warszawskiego, stając się stolicą jednego z departamentów. Po klęsce Napoleona, Płock staje się stolicą województwa w utworzonym po kongresie wiedeńskim, zależnym od Rosji Królestwie Polskim. W mieście działa utworzony w 1812 roku teatr oraz Towarzystwo Naukowe Płockie (od 1820 roku). Mieszkańcy Płocka czynnie popierają Powstanie Listopadowe. Właśnie w Płocku odbywa się w dniu 23 września 1831 roku ostatnie posiedzenie powstańczego sejmu Królestwa Polskiego. W 1837 roku Płock zostaje stolicą guberni. Po klęsce następnego z narodowych zrywów, Powstania Styczniowego następują represje i rusyfikacja. Zawieszona zostaje działalność Towarzystwa Naukowego Płockiego. Pewną poprawę przynosi rewolucja z 1905 roku. Dochodzi wówczas w  Płocku do strajków, demonstracji i walk z policją. Poważnym sukcesem kończy się jednak strajk szkolny, gdyż władze zgadzają na funkcjonowanie prywatnych szkół z polskim językiem wykładowym.

W lutym 1915 roku Płock zostaje zajęty przez wojska niemieckie. Pod koniec wojny, w listopadzie 1918 roku, podobnie jak miało to miejsce i w innych miastach, również i płocczanie rozbrajają garnizon niemiecki. W czasie wojny polsko-sowieckiej, w sierpniu 1920 roku Płock wsławia się bohaterską obroną przed nacierającymi Rosjanami, za co zostaje odznaczony przez Naczelnika Państwa Krzyżem Walecznych.

W okresie II Rzeczypospolitej Płock jest siedzibą władz miejskich i powiatowych. W 1923 roku do miasta zostaje włączone lewobrzeżne przedmieście - Radziwie. Wobec niedostatecznej ilości inwestycji i braku większych zakładów przemysłowych w mieście panuje stagnacja gospodarcza i bezrobocie.

Podczas II wojny światowej hitlerowscy okupanci dokonują licznych wysiedleń ludności żydowskiej i części ludności polskiej. Mają miejsce łapanki uliczne, aresztowania, egzekucje i wywózki do obozów koncentracyjnych. Ofiarą terroru pada 1/3 ludności Płocka (w tym około 8.000 Żydów).

Po wojnie miasto przeżywa okres małej industrializacji, w czasie którego odbudowano i zmodernizowano istniejące zakłady przemysłowe i pobudowano kilka nowych. Prawdziwym przełomem jest jednak dopiero rok 1960, gdy rozpoczyna się budowa wielkiego kombinatu petrochemicznego (obecnie PKN "Orlen"). Następuje wzrost liczby ludności, rozbudowa infrastruktury, powstają nowe zakłady, szkoły i placówki kulturalne. W latach 1975-1998 Płock jest stolicą województwa. Obecnie, jest największym (oprócz Warszawy) miastem Mazowsza, liczącym blisko 127.000 mieszkańców.