Podróż Kujawy, Ziemia Dobrzyńska i Mazowsze - Gniewkowo



Gniewkowo należy do najstarszych miejscowości na Kujawach. Geograficznie znajduje się ono na obszarze tradycyjnie zwanym Czarnymi Kujawami z racji przeważających tu urodzajnych, czarnych ziem bagiennych. Tereny te od wieków były już zasiedlone. Istniały tu różnorodne kultury osadnicze, o czym świadczą liczne stanowiska archeologiczne. W okresie rzymskim przez te strony przebiegał szlak bursztynowy.

Brak źródeł pisanych nie pozwala, niestety, na prześledzenie dziejów osady gniewkowskiej w okresie wczesnego średniowiecza. Faktem jest, iż w ciągu X-XII wieku następuje szybki rozwój gospodarczy, związany z dogodnym położeniem oraz postępem w zakresie rolnictwa i wymiany handlowej. Pierwsza wzmianka o Gniewkowie pojawia się w roku 1185 w dokumencie wydanym przez księcia mazowieckiego Leszka. Nie znamy pochodzenia samej nazwy grodu. Lokacja miasta na prawie niemieckim miała miejsce najprawdopodobniej w roku 1268 za sprawą inowrocławskiego księcia Siemomysła. Po jego śmierci następuje okres współrządów w księstwie inowrocławskim trzech jego synów: Leszka, Przemysła i Kazimierza. W latach 1312-1314 następuje ostateczny podział księstwa pomiędzy synów Siemomysła. Najmłodszy z nich - Kazimierz otrzymał suwerenną władzę nad Gniewkowem, nosząc tytuł księcia gniewkowskiego i pana Kujaw. W ten oto sposób na arenie dziejowej pojawił się nowy podmiot polityczno-prawny, tj. księstwo gniewkowskie. Księstwo to przetrwało aż po rok 1390.

W samym Gniewkowie istniał już wtedy gotycki kościół parafialny p.w. św. Konstancji (choć po raz pierwszy wzmiankowany jest on w źródłach z 1527 roku). W mieście znajdowała się też drewniano-ziemna warownia, spalona przez Krzyżaków w 1332 roku, a następnie wzniesiona ponownie przed rokiem 1375. Przetrwała ona do połowy XVI wieku, jako siedziba starosty. W latach 1332-1337 Gniewkowo było okupowane przez Krzyżaków. W tym czasie uległa zniszczeniu część miasta wraz z obronnym grodziszczem. W roku 1376 ówczesny książę gniewkowski Władysław zdecydował się sprzedać księstwo królowi Ludwikowi Węgierskiemu, który z kolei oddał je w lenno księciu Władysławowi Opolczykowi. Około roku 1390 dokonał on podziału księstwa - część terytorium włączono do ziemi inowrocławskiej, część - do ziemi dobrzyńskiej. W ten to sposób przestało de facto istnieć księstwo gniewkowskie. Od tej pory w źródłach pojawia się jeszcze termin województwo gniewkowskie, używany często zamiennie do roku 1420 z terminem województwo inowrocławskie. Później mowa jest już tylko o starostwie, gdyż właśnie status starostwa niegrodowego posiadało Gniewkowo aż do roku 1772 . W roku 1405 w mieście przebywał król Władysław II Jagiełło, prowadzący rozmowy z czeskim królem Janem Luksemburskim w sprawie odzyskania ziemi dobrzyńskiej, zastawionej wcześniej Krzyżakom. W roku 1450 król Kazimierza IV Jagiellończyk potwierdził lokację Gniewkowa na prawie niemieckim.

Kolejne dwa stulecia okazały się niezbyt pomyślne dla Gniewkowa. Choć przywilej z roku 1504, nadany przez króla Aleksandra Jagiellończyka nadawał miastu prawo organizowania raz w tygodniu targów, to liczne pożary w tym okresie wpłynęły na zahamowanie jego rozwoju. Równie niepomyślny był dla Gniewkowa wiek XVII. W latach 1626-1629 w Gniewkowie przebywali Szwedzi. Na ten okres datuje się także wybuch epidemii i kolejny pożar. Również podczas potopu z lat 1655-1660 w mieście przebywały wojska szwedzkie, które dokonały poważnych zniszczeń. Początek XVIII wieku przyniósł Polsce tzw. wojnę północną, toczoną w latach 1700-1721. W tym czasie przez Gniewkowo przechodziły wojska szwedzkie, austriackie oraz rosyjskie. Przemarsze tych wojsk wiązały z licznymi grabieżami i niszczeniem zasobów trwałych miasta, toteż w I połowie XVIII wieku Gniewkowo zeszło do roli niewielkiego ośrodka o znaczeniu jedynie lokalnym. Po pierwszym rozbiorze Polski w roku 1772 weszło ono w skład państwa pruskiego.

W okresie napoleońskim, w latach 1806-1813 miasto było ośrodkiem nowej jednostki administracyjnej - tzw. lenności cesarsko-gniewkowskiej, natomiast na mocy decyzji kongresu wiedeńskiego z 1815 roku, wraz z Kujawami Zachodnimi ponownie włączone zostało do Prus. Wiek XIX był dla Gniewkowa okresem szybkiego rozwoju. W roku 1843 uzyskało ono połączenie drogowe z Inowrocławiem i Toruniem, a w roku 1873 przeprowadzona została linia kolejowa. W tym czasie w Gniewkowie i jego najbliższych okolicach, powstały także niewielkie zakłady przemysłowe - cegielnie, cukrownie, tartaki, młyny itp. Proces ten związany był z rozwojem i intensyfikacją gospodarki rolnej w całym zaborze pruskim. Jednakże ten okres był też czasem bardzo trudnym dla Polaków ze względu na nasilającą politykę germanizacji. Usuwano wówczas język polski ze szkół i urzędów, zmieniano nazwy geograficzne, ograniczano działalność polskich placówek naukowych i kulturalnych,i utrudniano polską działalność gospodarczą. W roku 1879 zmieniono nazwę miasta na Argenau, a kilka lat później rozpoczęła swą działalność Hakata i niemiecka Komisja Kolonizacyjna. Wbrew zamierzeniom władz pruskich, kroki te przyczyniły się do większej integracji polskiego żywiołu. W mieście powstało wiele polskich instytucji: Towarzystwo Piusa, przekształcone później w Towarzystwo Przemysłowe, Ochotnicza Straż Pożarna, Kółko Rolnicze, Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", czy związki i stowarzyszenia kulturalne. Znaczącą rolę w utrzymaniu i umocnieniu polskości odgrywali także księża katoliccy m.in. Piotr Pacieszyński, Władysław Haupa, Stanisław Wiliński, którzy na trwałe wpisali się w historię miasta i Kujaw.

I wojna światowa i wstrząsające krajami zaborców rewolucje pozwoliły na odbudowę niepodległej Polski. Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego, Gniewkowo znalazło się w jej granicach. 17 stycznia 1920 roku miasto przejął 4 pułk Ułanów Nadwiślańskich z tzw. Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera.

Kolejna, II wojna światowa zapisała tragiczną kartę w dziejach miasta i jego mieszkańców. Pierwsze egzekucje mieszkańców Gniewkowa miały miejsce już 12 września 1939 roku. Represje objęły głównie inteligencję, tj. miejscowych nauczycieli i księży. Miały też miejsce masowe wysiedlenia Polaków. Największa jednak tragedia lat okupacji hitlerowskiej rozegrała się w pobliskich lasach, w których to Niemcy wymordowali około 4,5 tysiąca ludzi. W latach powojennych w lasach gniewkowskich w miejscu kaźni ich odsłonięty został pomnik. W styczniu 1945 roku do Gniewkowa wkroczyły wojska Armii Czerwonej. Rozpoczął się proces tworzenia nowych struktur administracji lokalnej, podjęto naprawę budynków i urządzeń komunalnych, reorganizowano życie gospodarcze. Swą działalność wznowiły też zakłady przemysłowe oraz usługowe. Powstały też nowe znaczące zakłady jak Przetwórnia Owocowo-Warzywna (obecnie – Bonduelle), czy zakład Przemysłu Ceramiki Budowlanej "Cerama". W roku 1958 rozpoczęto budowę osiedla mieszkaniowego, a w latach 1958-1959 oddano do użytku nowy budynek oddziału Bydgoskich Fabryk Mebli. W kolejnych latach rozwijano budownictwo mieszkaniowe, rozbudowywano istniejące zakłady i inwestowano w infrastrukturę. W latach 90. XX wieku lokalna społeczność poniosła wysokie koszty transformacji gospodarczej. Wiele zakładów pracy ograniczyć produkcję, co wiązało się z powstaniem wysokiego bezrobocia, które wynosiło od 20% do 25%. Gniewkowo ma jednak duże możliwości rozwoju z uwagi na nieźle rozwiniętą infrastrukturę, centralne położenie w województwie kujawsko-pomorskim, bliskość znaczących ośrodków miejskich (Toruń, Inowrocław, Bydgoszcz), dogodne połączenia drogowe i kolejowe. Istnieją też duże możliwości infrastruktury turystycznej na terenie miasta i gminy. Są takie plany, jednak ich realizacja wymaga znacznych nakładów finansowych. Czy miasto, czy środowisko lokalne wykorzysta tę szansę - czas pokaże.

Przedstawiając powyżej nakreślone dzieje miasta korzystałem z opracowania Piotra A. Skoblewskiego.

  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo
  • Gniewkowo