-
-
- Pałac Czartoryskich. Portret księcia Józefa Antoniego Poniatowskiego (1763-1813). Był synem Andrzeja Poniatowskiego (brata króla Stanisława Augusta) i austriackiej księżnej Teresy Kinsky, damy dworu cesarzowej Marii Teresy. Wychowany w Wiedniu i Pradze, stał się Polakiem z wyboru, dzięki opiece stryja, króla polskiego, z którym pozostał blisko związany aż do jego śmierci. Był nazywany z czeska "księciem Pepi". Wstąpił do wojska austriackiego, gdzie w roku 1780 został porucznikiem, a w roku 1788 doszedł do stopnia pułkownika i został adiutantem cesarza Józefa II. W 1788 roku walczył w wojnie austriacko-tureckiej. Pod Šabacem ocalił życie swemu koledze, księciu Karolowi Filipowi Schwarzenbergowi, przyszłemu pogromcy Napoleona w bitwie pod Lipskiem, w której polski książę poniósł śmierć. W 1789 na życzenie króla i sejmu wezwany został do służby w wojsku polskim. Otrzymał (wraz z Kościuszką i trzema innymi) stopień generał-majora i dowództwo dywizji. Książę był entuzjastycznym zwolennikiem Konstytucji 3 Maja. 6 maja 1792 roku otrzymał dowództwo nad całością wojsk koronnych nad granicą rosyjską na Ukrainie i już wkrótce dowodził tym wojskiem w wojnie z Rosją. W bitwie pod Zieleńcami zwyciężył jeden z korpusów rosyjskich. Ta pierwsza od czasów Jana III Sobieskiego zwycięska bitwa armii polskiej stała się okazją do ustanowienia orderu Virtuti Militari, którym król nagrodził w pierwszej kolejności Poniatowskiego i Kościuszkę. Na wiadomość o akcesie króla do Targowicy w rozpaczliwej walce pod Markuszowem szukał śmierci. Decyzję króla skomentował: "Na taką nikczemność nie byłem przygotowany" oraz że "raczej należało bić się do zgonu, niż oddychać hańbą". Był przeciwny jakimkolwiek układom z państwami rozbiorowymi. Brał udział w Insurekcji Kościuszkowskiej, choć spotykał się z trudnościami z powodu pokrewieństwa z pogardzanym królem, braku dobrej współpracy wojskowej z Kościuszką, Zajączkiem i Dąbrowskim. Po klęsce powstania ks. Józef pozostał przez jakiś czas w Warszawie, ale odmówiwszy przyjęcia posady w armii carycy, jak i zadeklarowania lojalności wobec władz rosyjskich, dostał polecenie opuszczenia stolicy i w kwietniu 1795 wyjechał do Wiednia. Powrócił do Warszawy (będącej wówczas pod zaborem pruskim) w 1798 roku. Nie prowadził wówczas działalności politycznej, a hulaszczy tryb życia jego i skupionego wokół niego środowiska budził powszechną krytykę. Przez całe życie otoczony pięknymi kobietami, nigdy się nie ożenił, choć miał dwóch synów z dwóch nieformalnych związków. Po zajęciu Warszawy przez wojska napoleońskie w 1806 roku zdecydował się wystąpić po stronie Napoleona. Został ministrem wojny w rządzie Księstwa Warszawskiego. W roku 1809 został naczelnym dowódcą sił zbrojnych i brał udział w wojnie polsko-austriackiej, odznaczając się osobistym bohaterstwem. Podczas kampanii rosyjskiej w 1812 roku walczył w awangardzie i odznaczył się wielokrotnie: pod Smoleńskiem, Borodino, Czyrykowem, Winkowem. W 1813 roku przeciwstawił się naleganiom rządu i opinii polskiej, skłaniającej się do ugody z Aleksandrem I. Sam też nie przyjął oferty Aleksandra dotyczącej amnestii i współpracy. Poprowadził kilkunastotysięczną armię przez Austrię do Saksonii, gdzie walczył pod Lützen, Löbau, Zedtlitz. W pierwszym dniu bitwy pod Lipskiem, 16 października 1813 roku został mianowany przez Napoleona marszałkiem Francji, co było jedynym takim wyróżnieniem dla cudzoziemca. 19 października 1813 roku osłaniał odwrót armii francuskiej przez Elsterę, podczas którego, ciężko raniony, rzucił się z koniem do wezbranej rzeki i został omyłkowo ostrzelany i zabity przez Francuzów. Zwłoki jego sprowadzono z Lipska do Polski we wrześniu 1814 roku i złożono w podziemiach kościoła św. Krzyża w Warszawie. Zgodnie z wolą Senatu Rządzącego Wolnego Miasta Krakowa oraz zgodą cara Aleksandra, 22 i 23 lipca 1817 roku zwłoki księcia zostały uroczyście złożone w katedrze na Wawelu.
-
