Przasnysz
Wiek XVII. Wszędzie buduje się w duchu baroku, ale nie na Mazowszu. I dobrze, dzięki temu możemy zobaczyć chyba najwspanialszy gotycki zespół klasztorny w Polsce – bernardynów w Przasnyszu.
To słynne „opóźnienie mazowieckie”, o jakieś 100-120 lat w stosunku do Krakowa bywa różnie tłumaczone. Wiadomo, iż gotyk, a zarazem duch średniowieczny, utrzymywały się na Mazowszu jeszcze do końca XVI wieku, częściowo za sprawą samodzielności prowincji do 1526 roku. Dopiero przeniesienie stolicy do Warszawy spowodowało zmianę w budownictwie kościelnym i świeckim.
Jednak nawet do początków XVII wieku powstawały gotyckie kościoły, jak ten bernardynów w Przasnyszu. Druga teoria mówi o celowym nawiązywaniu do tradycji w przypadku świątyń klasztornych. Zapóźnienia mogły też wynikać z braku znajomości nowej sztuki wśród fundatorów.
Bernardynów do Przasnysza – miasta lokowanego w 1427 roku na prawie chełmińskim, sprowadził chorąży Paweł Kostka z Rostkowa, brat św. Stanisława Kostki. Pozwolenie na przybycie mnichów wydał w 1586 roku papież Sykstus V. Już po dwóch latach rozpoczęła się budowa gotyckiej świątyni na miejscu drewnianych zabudowań dawnego kościoła szpitalnego. Budowę prowadzono aż do roku 1618, być może tak długo ze względów finansowych. Lata te przypadały jednak na okres największego rozwoju Przasnysza, kiedy stał się on jednym z ważniejszych miast regionu.
W trakcie budowy kościoła równolegle powstała (do 1607 roku) kaplica św. Anny, ulokowana przy południowej ścianie świątyni. Sam klasztor budowano od 1637, a drobne prace prowadzono jeszcze w 1671 roku. Być może były to jednak prace remontowe po potopie szwedzkim, kiedy kościół został splądrowany. Klasztor uzyskał nowe barokowe formy z kilkoma szczytami w elewacjach. Fundatorem budowy klasztoru byli Jan Nowodworski i jego żona Barbara z Kretkowskich. Klasztor bernardynów oraz prowadzona przez nich szkoła i biblioteka funkcjonowały do 1864 roku. W odwecie za udział kilku mnichów w powstaniu styczniowym władze carskie przeprowadziły kasatę klasztoru. Budynki przeznaczono na cele świeckie. Całe założenie klasztorne ucierpiało w trakcie I wojny światowej, podczas walk niemiecko-rosyjskich w lutym i lipcu 1915 roku, kiedy Przasnysz przechodziło z rąk do rąk. Zniszczenia sięgnęły ok. 70% miasta, natomiast w kościele zawaliły się sklepienia i dachy, a północne skrzydło klasztoru niemal zrównano z ziemią.
Po wojnie Kazimierz Skórewicz i Kazimierz Tołłoczko, finansowani przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami przeszłości (dzisiejszy TOnZ) rozpoczęli prace konserwatorskie, które trwały do 1928 roku. Podczas prac zrekonstruowano szczyty, sklepienia oraz dach kościoła. Świątynię w 1923 roku przejęli o. pasjoniści z Rzymu i utrzymują ją do dziś.
W czasie II wojny światowej Niemcy wywieźli siedmiu zakonników do obozu koncentracyjnego, a kościół zamienili na spichlerz. Rozbiórce uległy znajdujące się w pobliżu kaplica św. Wawrzyńca z 1615 roku oraz ogrodzenie. Po wojnie odnawiano głównie wnętrze świątyni, pokrywając je nowymi malowidłami. Zwiedzanie zespołu klasztornego najlepiej zacząć od obejścia całego założenia, które za sprawą zbitki rozmaitych brył architektonicznych z każdej strony prezentuje się inaczej. Najlepszy widok na klasztor jest znad wysokiego (ok. 2 m) parkanu na lewo od wejścia do kościoła. Późnogotycka świątynia to czteroprzęsłowa nawa z wydłużonym (klasztornym) prezbiterium, w którego wschodniej części pierwotnie zasiadali mnisi. Do prezbiterium dostawiona jest kilkukondygnacyjna kwadratowa wieża o wysokości 32 m.
Najciekawszą ozdobą świątyni są, obok średniowiecznych szkarp, gotyckie szczyty nawy i kaplicy św. Anny, wyposażone w podwójne blendy, sterczyny oraz wimpergi. Niestety, w znacznej mierze są one rekonstruowane po I wojnie światowej. Ponadto kaplica św. Anny posiada jeszcze zamurowane okrągłe okno. Do kościoła pw. św. Jakuba i św. Anny wchodzi się przez barokową kruchtę, dobudowaną w 2. połowie XVII wieku. Na szczycie z pilastrami znajduje się zegar słoneczny z 1923 roku – południowa elewacja świątyni jest bardzo często w słońcu. Na jednej ze ścian znajduje się współczesne ceglane przedstawienie Ukrzyżowania Chrystusa.
Wnętrze świątyni zachowało się w niewielkim stopniu. Ołtarz główny wywieziono w 1930 roku do Czernic Borowych. Z dawnego wyposażenia na uwagę zasługują nagrobki i epitafia. Najciekawsze z nich, Adriana Szumskiego pochodzi z 1632 roku i zostało wykonane z brązowego marmuru oraz alabastru, zapewne w Gdańsku. Postać zmarłego w zbroi wyłania się z ciemnego tła. Pod postacią umieszczono wierszowaną inskrypcję cytowaną przez Marię Dąbrowską (z rodu Szumskich) w Nocach i dniach. Drugie epitafium należy do Jana Przeradowskiego (zm. 1617 r.).
We współczesnym ołtarzu znajduje się obraz św. Anny Samotrzeciej z XVII wieku w srebrnych sukienkach. Warty uwagi jest również potężny barokowy krucyfiks w kruchcie, pochodzący z 1630 roku. Malowidła w świątyni pochodzą natomiast z lat 1952-53, a wykonali je Jerzy Hoppen i Kazimierz Kwiatkowski.
„Opóźniony” pod względem stylu kościół klasztorny w Przasnyszu to perełka na skalę Polski. Dzieło kilku pokoleń fundatorów. To esencja tradycji gotyckiej.
Informacje praktyczne:
Przasnysz leży na północnym Mazowszu, ok. 100 km na północ od Warszawy (najlepszy dojazd przez Pułtusk lub przez Ciechanów). Kościół jest zwykle otwarty, natomiast klasztoru nie można zwiedzać.
