Zamek w Pszczynie.
Udokumentowane początki murowanego, obronnego zamku pszczyńskiego sięgają I połowy XV wieku, bowiem wiadomo, iż w roku 1433 oparł się on najazdowi husytów. W czasach Heleny Korybutówny (1424-1449) zamek gotycki był potężną budowlą czworoboczną, składającą się z dwóch budynków z wieżami, połączonych murami. Całość chroniły wał ziemny i fosa. Na przełomie XV/XVI w. dobrami pszczyńskimi władali książęta cieszyńscy. W 1517 roku Kazimierz II, książę cieszyński, dobra sprzedał możnowładcy węgierskiemu Aleksemu Turzo, co zakończyło okres panowania Piastów na ziemi pszczyńskiej. Utworzone zostaje Wolne Państwo Stanowe (obejmujące Pszczynę, Mikołów, Bieruń i do 1536 roku Mysłowice), a Pszczyna staje się jego stolicą. W roku 1548 państwo pszczyńskie po raz kolejny zmienia właściciela - zostaje nim biskup wrocławski Baltazar Promnitz, który w czasach Reformacji rezydował w Nysie. Lata panowania Promnitzów (1548-1765) to okres przekształcania gotyckiej budowli obronnej w reprezentacyjną rezydencję renesansową. Po 1737 roku nastąpiła przebudowa i rozbudowa zamku w trójskrzydłowy pałac barokowy. Zamek renesansowy, dwupiętrowy, z krużgankami, zbudowany na planie nieregularnego czworoboku, znany jest z opisów zachowanych w książęcym archiwum oraz widoku zachowanego na słynnej mapie Andreasa Hindenberga z 1636 roku. Z tamtej budowli zachowała się Brama Wybrańców, zbudowana przez Consilio Miliusa w 1687 roku, a będąca siedzibą straży zamkowej. W burzliwe dzieje ówczesnej Europy wpisał się na trwałe jeden z najwybitniejszych kompozytorów barokowych Georg Philipp Telemann (1681-1767), w latach 1704-1707 nadworny kapelmistrz i organista w Pszczynie. Dziś melomani mogą przeżyć niezapomniane chwile słuchając jego muzyki w Sali lustrzanej Zamku Pszczyńskiego podczas organizowanych od 1979 r. "Wieczorów u Telemanna". Kolejni właściciele Pszczyny (w latach 1765-1846), książęta Anhalt-Köthen-Pless, przekształcili zwierzyniec w park i wznieśli kolejne budowle. Powstały więc: pałac Bażantarnia w Porębie (na podstawie projektu Karla Langhansa), położony na skraju założonej w 1792 roku bażantarni oraz klasycystyczna Ludwikówka, wzniesiona przez Wilhelma Puscha niedaleko parku pszczyńskiego. Po wygaśnięciu książęcej linii Anhaltów Köthen-Pless, dobra przejął Hans Heinrich X, hrabia von Hochberg (wnuk po kądzieli, księcia Fryderyka Erdmanna Anhalt-Köthen-Pless i głowa rodziny Hochbergów z Książa na Dolnym Śląsku). W 1850 roku otrzymał on tytuł księcia von Pless, który od tej pory przekazywany jest najstarszemu potomkowi. Obecnie w Monachium mieszka Bolko, szósty książę von Pless, hrabia von Hochberg. Po Hansie Heinrichu X dobra pszczyńskie i Książ, odziedziczył jego najstarszy syn, książę Hans Heinrich XI (1833-1907). On też najdłużej panował na zamku (1855-1907), otrzymując w pięćdziesiątą rocznicę tytuł diuka (Herzoga). Z nim wiąże się obecny kształt samego zamku, jak i rozległego założenia ogrodowo-krajobrazowego sięgającego aż do zameczku myśliwskiego Promnice pod Tychami. W tym czasie Pszczyna odwiedzana była przez królów pruskich, niemieckich cesarzy oraz ich królewskich gości z całej Europy, a sam Hans Heinrich XI pełnił na dworze berlińskim godność cesarskiego Wielkiego Łowczego. Koniecznością więc stało się posiadanie rezydencji godnej pozycji księcia. W latach 1870-1876 dokonano przebudowy rezydencji w Pszczynie (Chateau Pless) na podstawie projektu wybitnego architekta francuskiego Aleksandra Hipolita Destailleura. Elewacje dwupiętrowego zamku, założonego na planie podkowy, otrzymały kostium architektury francuskiej XVII wieku. Od strony miasta dobudowano westybul z trzybiegową klatką schodową i monumentalną salę jadalną (mieszczącą stół i 32 krzesła) z dwoma XIX-wiecznymi ogromnymi lustrami o powierzchni 14 m2 każde. Po śmierci "starego księcia" dobra pszczyńskie przejął książę Hans Heinrich XV (1861-1938). Jego żoną była słynna z urody Angielka, Mary Theresa Olivia Cornwallis-West, księżna von Pless, nazywana Daisy (1873-1943). Po ślubie w Londynie przyjechała do Pszczyny i swoje pierwsze wrażenia zapisała w pamiętniku. "Znajdowały się tu hektary tarasów i ogrodów oraz wiele obojętnych rzeźb. Wspaniały porządek reprezentacyjnych przestrzeni z ciężkim bogactwem luksusu, ale bez komfortu i wygody, a nawet bez osobistej łazienki!". W latach 1914-1917 zamek pszczyński odegrał znaczącą rolę, będąc cesarską Główną Kwaterą i siedzibą sztabu wojsk niemieckich. To właśnie w Pszczynie cesarz, szef sztabu gł. marszałek Paul von Hindenburg oraz szef sztabu wsch. generał Erich von Ludendorff podejmowali decyzje wojskowe zmieniające oblicze ówczesnej Europy. Po plebiscycie w roku 1922 Pszczynę włączono do odrodzonego Państwa Polskiego. W 1936 r. powstała w parku nowa nekropolia. Znajdują się tam groby najmłodszego syna Daisy - hrabiego Bolko (ojca obecnego księcia von Pless) - i samego księcia Hansa Heinricha XV. Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Pszczyny w lutym 1945 roku w zamku umieszczono szpital, jednak sam zamek jak i jego wyposażenie, w tym olbrzymie kryształoweu lustra, ocalały. 9 maja 1946 r. otwarto dla publiczności podwoje zamku pszczyńskiego. Początki były skromne - ekspozycja znalazła swoje miejsce jedynie w kilku pomieszczeniach I piętra, gromadząc w nich zabytkowe przedmioty sztuki zdobniczej, zachowane z czasów panowania rodziny Hochberg. Należy podkreślić, że w Muzeum zachowało się około 80% oryginalnego wyposażenia wnętrz z przełomu wieków XIX/XX. W ostatniej dekadzie przeprowadzono XX w. prace konserwatorskie, a w oparciu o zachowaną ikonografię i archiwalne spisy inwentarzowe przywrócono dawne funkcje oraz aranżacje wnętrz odkrywając oryginalne kolory i złocenia. Zamek w Pszczynie należy do tych nielicznych muzeów tego typu w naszej części Europy, które zachowały historyczne, bogate wyposażenie. Wyrazem słuszności przyjętej koncepcji rekonstrukcji wnętrz jest nagrodzenie Muzeum w konkursie 1995 r. przez organizację Europa Nostra z siedzibą w Hadze, zajmującą się ochroną europejskiego dziedzictwa kulturowego i środowiska naturalnego, dyplomem honorowym "Za pieczołowite odtworzenie wnętrz zamku z ich wyposażeniem, oparte na wnikliwych historycznych badaniach, które przywróciły blask początku XX wieku". Zabytkowy Park Pszczyński liczy 156 ha powierzchni i składa się z trzech różniących się od siebie części. Główna, środkowa część to właściwy Park Zamkowy. Od wschodu sąsiaduje z nim znacznie mniejszy, ciągnący się wzdłuż Pszczynki Park Dworcowy, a od zachodu – tzw. Dzika Promenada lub Zwierzyniec, tj. duże, mniej zagospodarowane tereny leśno-parkowe w dolinie Pszczynki, powstałe po osuszeniu w 1792 r. wielkiego stawu miejskiego. Park Zamkowy rozpościera się na obszarze ok. 48 ha. Powstał zapewne w 2. połowie XVIII wieku, choć już w XVI w. był tutaj niewielki ogród warzywny po zachodniej stronie zamku oraz zwierzyniec w północno-zachodniej części obecnego parku. Utworzony w czasie barokowej przebudowy rezydencji, nawiązywał do wieloosiowych założeń wielkiego francuskiego architekta André Le Notré, podporządkowanych dominującej bryle budowli pałacowej. Po północnej stronie zamku pszczyńskiego wytyczono trzy aleje, rozchodzące się promieniście od głównej fasady pałacu. Oś północ – południe byłą zaakcentowana przez środkową, główną aleję, po prawej na północny wschód do nieistniejącego już kościółka św. Jadwigi wiodła kolejna, a trzecia – ku północnemu zachodowi i wzgórzu Kępa. W tym czasie do zachodniej elewacji pałacu przylegał niewielki ogród ozdobny o charakterze użytkowym. Dalej ku zachodowi ciągnęła się tzw. Dzika Promenada, połączona ze zwierzyńcem. W połowie XIX w. zaczęto ogród zamkowy przekształcać na park krajobrazowy, tzw. angielski. Zlikwidowano wtedy m.in. główną, środkową aleję, zastępując ją rozległą polaną, otwierającą się ku nowo wybudowanym stawom na rzece Pszczynka i wzgórzom w północnej części parku. Z czasem w przekształcanym w ciągu 2. poł. XIX wieku parku pojawiły się wszystkie charakterystyczne dla tego typu założeń elementy: rozległe otwarcia widokowe, malownicze skupiska drzew i krzewów, liczne rozlewiska i stawy z wysepkami i łukowatymi mostkami, otwarte łąki i samotne, rozłożyste drzewa. Brzegi stawów i kanałów obsadzano drzewami „płaczącymi”, ze zwieszającymi się tuż nad wodą konarami i gałązkami. Są tu liczne wspaniałe i potężne dęby szypułkowe, kasztanowce, cisy, wyróżniające się prostym, wysokim pniem sosny wejmutki, lipy drobnolistne, jesiony, okazałe graby, buki zwyczajne i czerwone, wiązy, modrzewie, świerki srebrzyste, brzozy, klony i platany, a także wierzby i tulipanowce. Wśród wielu ciekawych krzewów na uwagę zasługują niesamowite okazy różaneczników (rododendronów), śliczne kwitnące późną wiosną, oraz nie mniej pięknych, choć mniejszych azalii.
Obiekty w Parku Zamkowym:
Herbaciarnia. Położona w parku na wysepce Herbaciarnia to owalny pawilon, wybudowany w drugiej połowie XIX wieku przy zachowaniu form neoklasycystycznych. Ma charakter modnej w okresie romantyzmu „świątyni dumania”, a jednocześnie herbaciarni, czyli wykwintnego miejsca picia herbaty w pięknym otoczeniu. W owalnych okienkach znajdują się kute kraty. Jest też kilka piaskowcowych postumentów, ukrytych pośród drzew na wysepce wokół herbaciarni, służących niegdyś za stoliki. Obecnie znajduje się tutaj sezonowa kawiarenka.
Piwnica lodowa znajduje się w parku i jest okrągłą budowlą wybudowaną w końcu XIX wieku w stylu neoromańskim. Pod budynkiem mieściła się piwniczka, w której pod koniec zimy gromadzono wielkie bryły lodu. System izolacji sprawiał, że lód przez lato nie topniał. Stąd też przewożono go stopniowo do zamkowych spiżarni, gdzie ochładzał żywność.
Domek Ogrodnika znajduje się przy ul. Katowickiej, przy wejściu do parku. Domek o malowniczej formie ze stromymi dachami oraz szpiczastą wieżyczką dawniej był zamieszkiwany przez nadwornego ogrodnika. Do niedawna była to siedziba pszczyńskiej Straży Miejskiej.
Brama Chińska zlokalizowana jest przy ul. Katowickiej. Bramę wybudowano w 1908 roku i stanowi ona element romantycznej architektury parkowej nawiązujący do formy paj-lu. Flankujący ją fragment muru jest jedyną pozostałością pierwotnego, neogotyckiego ogrodzenia parku.
Kapliczka Bądź Wola Twoja. Na samym skraju terenów zielonych, na rogu ulic Wojska Polskiego i Bielskiej, stoi niewielka kapliczka Bądź wola Twoja, zwana tak od umieszczonego na obrazie napisu. Jest budowlą kwadratową, nakrytą czterospadowym dachem. Warto zobaczyć także obrazy olejne znajdujące się w niszach ściennych, m.in. Matkę Boską z Dzieciątkiem, Zdjęcie z krzyża oraz obraz ze wspomnianym napisem. Kapliczka stanęła w XVIII w. w miejscu starszej, podobno tam, gdzie uciekającego z Polski króla Henryka Walezego - który na wieść o śmierci brata, króla Francji Karola IX, chciał udać się do Paryża, by objąć po nim królestwo - dogonił wojewoda krakowski Andrzej Tęczyński, błagając monarchę, by wrócił do Krakowa. Król miał odpowiedzieć właśnie słowami: „Bądź wola Twoja", myśląc o swym przeznaczeniu i powrocie do francuskiej ojczyzny. Groby Anhaltów w Parku Zamkowym. W północnej części parku zamkowego Zamku Pszczyńskiego, w pobliżu piwnicy lodowej, znalazła miejsce niecodzienna nekropolia książąt pszczyńskich z rodu Anhalt panujących w latach 1765-1847. Inicjatorem założenia cmentarza rodzinnego, a równocześnie uporządkowania grobów zmarłych rodziców i rodzeństwa był sam książę Henryk Anhalt żyjący w latach 1778-1847. Nekropolię zbudowano po 1808 r. w formie obelisku z piaskowca z inskrypcją w języku niemieckim znaczącą : ”…Zmartwychwstaniesz, ach, zmartwychwstaniesz, prochu mój, po krótkim odpoczynku”. Na umieszczonych przed nim kamiennych płytach nagrobnych wymienione zostały pochowane osoby. Spoczywają tutaj: książę Fryderyk Erdmann Anhalt (1731-1797), żona księcia Luiza Ferdynanda Stolberg-Wernigerode (1744-1784) i ich dzieci - Georg(1776-1777), Christiana (1774-1783) i Emanuel Ernst Erdmann (1768-1808). Po przeciwnej stronie znajduje się grobowiec księcia Ludwika Anhalta (1783-1841) pokryty grubą płytą nagrobną z żelaznym krzyżem, o ramionach zwieńczonych lilijkami, oplecionym przez węża, co jest utrzymanym w romantycznej konwencji przekazem symbolizującym zmartwychwstanie po śmierci. Wąż oplatający krzyż ukazał się Mojżeszowi jako obraz męki i zmartwychwstania Chrystusa. Groby Hochbergów. W pszczyńskim parku, niedaleko zamku i kapliczki "Bądź Wola Twoja", ponad stawem, wznosi się wzgórze porośnięte starymi drzewami. Na jego szczycie zobaczyć można grobowiec otoczony żelaznym ogrodzeniem. To groby Hochbergów. Pod skromnymi nagrobkami pochowano księcia Hansa Heinricha XV władającego Pszczyną w latach 1907-38 oraz jego syna Bolka. Miało to być tymczasowe miejsce ich pochówku, przed przeniesieniem do głównej siedziby rodowej w Książu, jednak zawierucha wojenna i czasy powojenne nie pozwoliły na to, więc ostatni właściciele Pszczyny pozostali tu już na zawsze.
