Piękna, słoneczna sobota 9 lipca 2011 roku i odbywający się w niedalekim Bratianie historyczny piknik, nawiązujący do zbliżającej się rocznicy batalii grunwaldzkiej skłoniły nas do odwiedzenia tej miejscowości, położonej koło Nowego Miasta Lubawskiego przy drodze do Lubawy.
Nazwa wsi Bratian, według niemieckiego duchowniego luterańskiego, historyka, kartografa i kronikarza Caspara Hennebergera (1529-1600), wywodzi się od brata Jana z Sandomierza, który w nagrodę za służbę w wojskach krzyżackich otrzymał dobra bratiańskie; najstarsza udokumentowana wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1343. W listopadzie tego właśnie roku na tarenie wsi odbyło się spotkanie książąt mazowieckich Ziemowita II i Bolesława III z wielkim mistrzem Ludolfem Königiem von Wattzau (Waizau) w sprawie wytyczenia granicy. Wkrótce potem, w latach 1343-1359, rycerze zakonni wznieśli w widłach Drwęcy i Welu zamek, wykorzystując naturalne zalety obronne okolicznych moczarów i rozlewisk obu rzek. Krzyżacy przeznaczyli tę budowlę na siedzibę wójta podlegającego bezpośrednio wielkiemu mistrzowi w Malborku. Budowniczym zamku był Jakub von Reinach. Budowla wzniesiona była na planie kwadratu, otaczającego wewnętrzny dziedziniec, posiadający na narożach cztery cylindryczne wieże. Przedzamcze otaczał mur wzmocniony basztami. W roku 1351 na zamku bratiańskim osiadł po złożeniu urzędu i zmarł tu dwa lata później wielki mistrz Zakonu Heinrich IV Dusemer von Arfberg (1280-1353). W 1392 roku zmarł tu także wielki komtur i wójt bratiański Kuno von Liebenstein, którego piękną mosiężną płytę nagrobną można do dziś podziwiać w kościele parafialnym p.w. św. Tomasza Apostoła w pobliskim Nowym Mieście Lubawskim. W latach 1379-1447 mieścił się w Bratianie folwark zakonny. Bratian zapisał się też na kartach historii wielkiej wojny z zakonem krzyżackim. Wizytujący zamki nad Drwęcą przed bitwą grunwaldzką, wielki mistrz Ulrich von Jungingen zawitał do Bratiana w pierwszych dniach lipca 1410 roku. Aby ułatwić armii krzyżackiej przeprawienie się przez rzekę zbudowano wtedy 12 mostów. Na zamku bratiańskim odbyła się ostatnia przed bitwą grunwaldzką narada najwyższych dostojników Zakonu. Po przeprawie w dniach 10-12 lipca, wojska zakonne ruszyły w kierunku Lubawy na spotkanie armii polsko-litewskiej. W stoczonej 15 lipca bitwie pod Grunwaldem wzięła też udział chorągiew zamku Bratian i Nowego Miasta Lubawskiego dowodzona przez wójta Johanna von Redere. Samych braci-rycerzy krzyżackich było pod Grunwaldem tylko około 250, resztę stanowili goście i zaciężni. Według najnowszych badań, po stronie krzyżackiej walczyli również Polacy, a także Prusowie i Litwini zamieszkali na terenie Prus. Po przegranej przez Krzyżaków bitwie, zamek bratiański obsadziła polska załoga pod dowództwem Jana Kretkowskiego, lecz na mocy I pokoju toruńskiego z 1411 roku powrócił on pod władzę Zakonu. Podczas tzw. wojny głodowej w 1414 roku zamek został oblężony przez wojska polsko-litewskie, ale po krótkotrwałym ataku odstąpiono od dalszych prób zdobycia. Ostatecznie, pod władzę Polski Bratian przeszedł dopiero po kończącym wojnę trzynastoletnią II pokoju toruńskim z 1466 roku. Tutejszy zamek stał się siedzibą starosty królewskiego, którą był aż do I rozbioru Polski w 1772 roku. Został on przebudowany w roku 1564, a podczas „potopu” szwedzkiego, w roku 1656 został nadany przez króla szwedzkiego Karola X Gustawa wraz z Nowym Miastem Lubawskim księciu Bogusławowi Radziwiłłowi. Po I rozbiorze Polski władze pruskie dokonały częściowej rozbiórki zamku. W latach późniejszych na jego miejscu postawiono młyn wodny. Dziś widoczne są tylko pozostałości murów przedzamcza. Od roku 2007 działa, nawiązujące do historii wsi bractwo rycerskie Chorągwi Zamku Bratian.
